Điềm Phùng Thị - nhà điêu khắc huyền thoại thế kỷ XX

Một phụ nữ Việt Nam được thế giới tôn vinh như biểu tượng của điêu khắc hiện đại, với bảy hình khối để kể chuyện, chiêm nghiệm và đối thoại vượt thời gian. Một tâm hồn luôn đau đáu về cội nguồn, đã chọn Huế làm nơi quay về, hiến tặng toàn bộ sự nghiệp nghệ thuật với mong muốn duy nhất: Nghệ thuật phải được sống tiếp.

Đó là Điềm Phùng Thị - nhà điêu khắc huyền thoại thế kỷ XX. Bà để lại không chỉ hàng trăm tác phẩm, mà còn một di sản tư duy thẩm mỹ đậm triết lý phương Đông, có sức lan tỏa vào giáo dục, kiến trúc, thiết kế… đang dần hiện diện trong đời sống đương đại Việt Nam, đặc biệt tại Huế.

Từ Larousse trở về Huế

Sinh năm 1920 tại làng Châu Ê (Huế), tên thật là Phùng Thị Cúc, bà từng học y khoa tại Hà Nội, sau đó sang Pháp trở thành bác sĩ. Tuy nhiên, nghệ thuật đã chọn bà. Năm 1959, bà bắt đầu hành trình điêu khắc; đến 1963, tổ chức triển lãm cá nhân đầu tiên với phong cách độc đáo, sử dụng bảy mô-đun hình học cơ bản: tròn, bán nguyệt, vuông, tam giác, thanh dài, ống và chữ T.

Bảy mô-đun này trở thành ngôn ngữ tạo hình chuẩn của bà, một hệ hình nguyên bản đậm đặc tư duy phương Đông, tạo ra một phong trào,  xu hướng điêu khắc. Nhà phê bình Ray Mond Cogniat gọi đó là “mẫu tự điêu khắc”; cố Giáo sư Trần Văn Khê ví như “bảy nốt nhạc”, “bảy quãng nhân sinh”.

Một phụ nữ Việt Nam, đã định hình giá trị cốt lõi cho sáng tác điêu khắc phương Tây hiện đại. Bà là một trong hai nữ nghệ sĩ châu Á được ghi danh trong Từ điển Larousse vào năm 1991 - Nghệ thuật thế kỷ XX, một vinh danh hiếm hoi dành cho nghệ thuật đương đại không đến từ phương Tây. Một năm sau, bà trở thành Viện sĩ Thông tấn của Viện Hàn lâm Khoa học, Văn học và Nghệ thuật châu Âu.

Bằng 7 mô-đun, bà đã kiến tạo nên một thế giới hình khối sinh động, giàu biểu cảm, là hệ chiết tự tạo hình, nơi mỗi mô-đun như một ký hiệu mang nghĩa, có thể sắp xếp, biến tấu không ngừng về tỷ lệ, chất liệu để tạo ra không gian nghệ thuật riêng biệt. Gần 400 tác phẩm được sáng tác, trong đó có 36 tượng đài dựng tại Pháp. Nhưng điều khiến bà trở nên đặc biệt, là khi ở đỉnh cao thế giới, bà chọn quay về Huế. Không mang theo huy chương hay danh vọng, bà mang theo các khối hình và để lại tất cả cho quê hương: gần 400 tác phẩm, từ tượng đài, phù điêu đến mô hình tạo hình giáo dục.

Dấu ấn trong kiến trúc, giáo dục mang dáng hình Điềm Phùng Thị

Tại Huế, nghệ thuật không nằm yên trong bảo tàng, mà len vào không gian sống. Ít có nghệ sĩ nào để lại dấu ấn thẩm mỹ lên cấu trúc đô thị như Điềm Phùng Thị.

Năm 2021, cầu Kho Rèn bắc qua sông An Cựu (Huế) được cải tạo. Phần lan can cầu được thiết kế dựa trên mô-đun hình trái tim của Điềm Phùng Thị. Ý tưởng “Những trái tim Huế” do Kiến trúc sư Phạm Đăng Nhật Thái, giảng viên Đại học Khoa học Huế, và cộng sự thực hiện, như một lời cảm ơn bà.

“Tôi xem 7 mô-đun của bà như một bảng chữ cái tạo hình. Mỗi khối mang một tiết tấu, một năng lượng riêng. Khi đặt chúng cạnh nhau, chúng tạo nên hàng ngàn ngôn ngữ không lời, có thể trò chuyện được với trẻ tự kỷ, làm dịu đi những ức chế của không gian kiến trúc công cộng, có thể đánh thức sự tò mò của một đứa trẻ hay làm mềm đi tư duy thị giác của người trưởng thành”, Kiến trúc sư Phạm Đăng Nhật Thái chia sẻ.

Cũng từ cảm hứng này, cầu Điềm Phùng Thị, mô phỏng tác phẩm “Thuyền lơ lửng” đã được Kiến trúc sư Phạm Đăng Nhật Thái thiết kế. Thiết kế được phê duyệt cuối năm 2022, hứa hẹn là một công trình giao thông mang giá trị thẩm mỹ đặc biệt trong tương lai. Những cây cầu ấy không chỉ để qua sông, mà để nối một dòng chảy tư duy nghệ thuật, nối từ quá khứ đến hiện tại, nối từ hình khối trừu tượng đến cảm nhận rất thật của người dân đô thị.

Điềm Phùng Thị từng ước mơ mở lớp dạy điêu khắc cho trẻ mồ côi, trẻ khuyết tật. Bà muốn các em được tạo hình từ chính 7 mô-đun mà bà từng dùng để kể chuyện đời mình. Ước mơ ấy dang dở. Nhưng hôm nay, ước mơ ấy đang được hiện thực hóa.

Kiến trúc sư Phạm Đăng Nhật Thái cũng thiết kế bộ lắp ghép giáo dục mỹ thuật cho trẻ từ 3 đến 11 tuổi, gồm 28 mảnh ghép theo bảy mô-đun và bảy sắc cầu vồng. Trẻ có thể lắp ghép trên mặt phẳng và không gian ba chiều, từ đó phát triển tư duy thẩm mỹ. Sản phẩm này đoạt giải tại Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh Thừa Thiên Huế lần thứ XI, đã được chuyển giao cho Mạng lưới Tự kỷ Việt Nam để ứng dụng trong giáo dục trải nghiệm.

Nghệ thuật sống cùng cộng đồng

Bà Đinh Thị Hoài Trai, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Huế khẳng định "Điềm Phùng Thị không chỉ trao tặng cho Huế gần 400 tác phẩm nghệ thuật, mà còn trao cho chúng ta một hệ tư tưởng thẩm mỹ mở. Trung tâm Nghệ thuật Điềm Phùng Thị hôm nay không chỉ là nơi trưng bày tác phẩm, mà là một không gian giáo dục, sáng tạo và truyền cảm hứng cho cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ".

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Thanh Bình, nhà nghiên cứu, lý luận và phê bình mỹ thuật (Huế), nhận xét: “Những mô-đun, khối hình của bà rất mới lạ, ảnh hưởng mạnh trong giới mỹ thuật. Chúng đã được ứng dụng trong thiết kế sách, bàn ghế, túi xách, áo phông… từ rất lâu. Tuy nhiên, ứng dụng này còn giới hạn, chưa bước ra thị trường một cách mạnh mẽ”.

Dẫu vậy, những tín hiệu mới đã hiện rõ. Trong các sáng tác gần đây, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Thanh Bình ấn tượng với bộ trang sức của Họa sĩ trẻ Hoàng Phi Hùng (Bảo tàng Mỹ thuật Huế), một ví dụ điển hình về sự tiếp nối và sáng tạo trên tinh thần mô-đun Điềm Phùng Thị.

Trung tâm Nghệ thuật Điềm Phùng Thị - số 17 Lê Lợi, Huế hiện lưu giữ toàn bộ tác phẩm bà hiến tặng. Nơi đây không chỉ là bảo tàng, mà là không gian tư duy, nơi các hình khối kể chuyện, nơi trẻ em đến chơi và sáng tạo, nơi nghệ sĩ hậu bối được truyền cảm hứng.

Di sản của bà không nằm ở số lượng tác phẩm, mà ở tính mở: đối thoại giữa cổ điển - hiện đại, giữa nghệ thuật - ứng dụng, giữa Việt Nam - thế giới. Những hình khối tưởng chừng khô khan tiếp tục bước vào lan can cầu, lớp học, công viên, hay đôi hoa tai như một phần sống động của đời sống hôm nay.

Và vì vậy, nghệ thuật Điềm Phùng Thị - tưởng như là của thế kỷ XX - lại đang sống rất rõ ràng trong thế kỷ XXI, trong những hình khối không nói, nhưng không ngừng sống. Bởi như bà từng nói: “Tác phẩm điêu khắc đó bây giờ không còn thuộc về tôi nữa. Tôi trao nó cho các bạn, hay đúng hơn là tôi trao tôi cho các bạn”.