Việt Nam trong hành trình bốn thập kỷ xóa đói, giảm nghèo: Không ai bị bỏ lại phía sau

Từ sau công cuộc Đổi mới, Việt Nam đã tạo nên "kỳ tích" trong giảm nghèo - đưa hàng chục triệu người thoát khỏi cảnh thiếu đói, vươn lên cuộc sống ổn định. Thành tựu đó là kết quả của tầm nhìn chiến lược, hệ thống chính sách bài bản và sự chung sức của toàn xã hội.

Nhân Ngày Vì người nghèo Việt Nam (17/10), nhìn lại chặng đường qua có thể thấy rõ: từ chủ trương đến hành động, từ chính sách đến thực tiễn, Việt Nam đã khẳng định cam kết mạnh mẽ trong mục tiêu "không để ai bị bỏ lại phía sau".

Giai đoạn 1993-2000: khởi đầu các chương trình quốc gia về giảm nghèo

Ngay sau khi đất nước thống nhất, Việt Nam đối mặt với một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, tỷ lệ hộ nghèo chiếm hơn 70% dân số. Bước ngoặt mang tính lịch sử bắt đầu từ Đổi mới năm 1986, khi Đảng và Nhà nước chủ trương chuyển nền kinh tế kế hoạch hóa sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Chính sự đổi mới đó đã mở ra con đường thoát nghèo cho hàng triệu người dân.

Đến năm 1993, Việt Nam lần đầu tiên áp dụng chuẩn nghèo quốc gia dựa trên thu nhập, đặt nền móng cho hệ thống chính sách giảm nghèo sau này. Cùng năm, Chính phủ ban hành Chương trình quốc gia về xóa đói giảm nghèo, tập trung vào các nhóm giải pháp: hỗ trợ sản xuất, phát triển hạ tầng cơ sở và tín dụng ưu đãi cho người nghèo.

Đặc biệt, năm 1998 Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 135/QĐ-TTg, phê duyệt Chương trình phát triển kinh tế-xã hội các xã đặc biệt khó khăn miền núi và vùng sâu, vùng xa. Mục tiêu của chương trình là hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng thiết yếu, cải thiện điều kiện sản xuất, nâng cao năng lực cộng đồng và cán bộ cơ sở. Nhờ đó, hàng nghìn km đường nông thôn, hàng trăm công trình trường học, trạm y tế, cầu dân sinh được xây dựng, tạo đột phá về hạ tầng vùng khó khăn.

Theo Ngân hàng Thế giới, tỷ lệ nghèo của Việt Nam đã giảm từ 58% (1993) xuống còn khoảng 37% (1998). Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ giảm nghèo nhanh nhất thế giới thời điểm bấy giờ.

Giai đoạn 2001-2010: hoàn thành sớm Mục tiêu Thiên niên kỷ về giảm nghèo

Bước sang thế kỷ XXI, Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới với quyết tâm đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với mục tiêu phát triển bền vững.

Trong bối cảnh đó, công tác giảm nghèo được Đảng và Nhà nước xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu, thể hiện qua Chương trình mục tiêu quốc gia về xóa đói giảm nghèo giai đoạn 2001-2005 và sau đó là 2006-2010. Các chương trình này tập trung vào các nhóm chính sách chủ lực: hỗ trợ sản xuất, phát triển hạ tầng, nâng cao năng lực con người và mở rộng dịch vụ xã hội cơ bản cho người nghèo. Điểm mới trong giai đoạn này là mở rộng phạm vi hỗ trợ: không chỉ hộ nghèo mà còn hộ cận nghèo, nhóm dễ bị tổn thương do thiên tai, mất việc, bệnh tật.

Giai đoạn này cũng chứng kiến việc triển khai hàng loạt chính sách mang tính đột phá như: Quyết định số 134/2004/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về một số chính sách hỗ trợ đất sản xuất, đất ở, nhà ở và nước sinh hoạt cho hộ đồng bào dân tộc thiểu số nghèo, đời sống khó khăn; Quyết định số 167/2008/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về chính sách hỗ trợ hộ nghèo về nhà ở; Nghị quyết số 30a/2008/NQ-CP về chương trình hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững đối với 61 huyện nghèo. Ngoài ra còn có chính sách tín dụng ưu đãi thông qua Ngân hàng Chính sách xã hội, giúp hàng triệu hộ nghèo tiếp cận vốn sản xuất, tạo sinh kế ổn định…

Nhờ sự chỉ đạo quyết liệt của Đảng, Nhà nước và sự vào cuộc của toàn xã hội, tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh, từ 37,4% năm 1998 xuống còn 9,45% (theo chuẩn cũ) vào năm 2010. Đặc biệt, năm 2008, Việt Nam hoàn thành trước hạn Mục tiêu Thiên niên kỷ của Liên hợp quốc về xóa đói giảm nghèo, sớm hơn 7 năm so với thời hạn 2015. Thành tựu này được cộng đồng quốc tế đánh giá là "một trong những điển hình thành công nhất trong giảm nghèo ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương".

Không chỉ giảm tỷ lệ nghèo, Việt Nam còn đạt nhiều tiến bộ trong tiếp cận giáo dục, y tế, bình đẳng giới và an sinh xã hội. Nhiều vùng khó khăn, miền núi, hải đảo được đầu tư hạ tầng thiết yếu (điện, đường, trường, trạm), tạo tiền đề quan trọng cho phát triển kinh tế-xã hội sau này.

Giai đoạn 2011-2020: hướng tới giảm nghèo đa chiều và bền vững

Việt Nam bước vào thập kỷ mới với yêu cầu cao hơn: không chỉ giảm nghèo, mà còn bảo đảm chất lượng và tính bền vững của thành quả. Chính phủ đã ban hành Chiến lược Phát triển bền vững Việt Nam giai đoạn 2011-2020, cùng với đó là Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững 2011-2015, sau đó là giai đoạn 2016-2020. Những chương trình này được thiết kế với mục tiêu kép: vừa giảm tỷ lệ hộ nghèo, vừa thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng, miền.

Có thể kể đến một số chính sách giảm nghèo tiêu biểu trong thời kỳ này như: Chính sách tín dụng ưu đãi cho hộ nghèo, hộ cận nghèo, đồng bào dân tộc thiểu số, với quy mô cho vay tăng gấp nhiều lần so với giai đoạn trước; Chính sách hỗ trợ nhà ở cho người có công và hộ nghèo vùng nông thôn; Chương trình xây dựng nông thôn mới, trong đó tiêu chí giảm nghèo được lồng ghép chặt chẽ với phát triển hạ tầng, giáo dục và y tế nông thôn; Nghị quyết số 80/NQ-CP (năm 2011) về định hướng giảm nghèo bền vững giai đoạn 2011-2020, nhấn mạnh cách tiếp cận dựa trên quyền con người và phát triển toàn diện…

Việt Nam là một trong những quốc gia đầu tiên trên thế giới áp dụng chuẩn nghèo đa chiều (từ năm 2016), đánh dấu bước tiến lớn trong tiếp cận chính sách xã hội hiện đại. Theo chuẩn này, nghèo không chỉ được xác định bằng thu nhập, mà còn bao gồm khả năng tiếp cận các dịch vụ cơ bản là: y tế, giáo dục, nước sạch, thông tin và bảo hiểm xã hội.

Nhờ đó, trong giai đoạn 2011-2020, tỷ lệ hộ nghèo cả nước giảm bình quân 1-1,5%/năm, đến năm 2020 còn khoảng 2,75% (theo chuẩn nghèo đa chiều). Thu nhập bình quân hộ nghèo tăng gấp hơn 1,6 lần so với năm 2015. Nhiều địa phương từng là "điểm nghèo" của cả nước, như: Hà Giang, Điện Biên, Quảng Bình, Kon Tum... đã có bước phát triển mạnh mẽ về hạ tầng và đời sống người dân.

Đặc biệt, Việt Nam được Liên hợp quốc và Ngân hàng Thế giới đánh giá là một trong số ít quốc gia duy trì thành tựu giảm nghèo bền vững trong bối cảnh toàn cầu chịu tác động của khủng hoảng kinh tế, dịch bệnh và biến đổi khí hậu. Thành công đó tiếp tục khẳng định tính đúng đắn của đường lối "lấy người dân làm chủ thể, Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, xã hội cùng tham gia".

Giai đoạn 2021 đến nay: giảm nghèo đa chiều, bao trùm, bền vững

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng nhấn mạnh "tiếp tục triển khai đồng bộ các giải pháp giảm nghèo đa chiều, bao trùm, bền vững"; đồng thời đặt mục tiêu "tỷ lệ nghèo đa chiều duy trì mức giảm 1-1,5% hằng năm". Để đẩy mạnh công tác giảm nghèo, Ban Bí thư đã ban hành Chỉ thị số 05-CT/TW ngày 23/6/2021 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giảm nghèo bền vững đến năm 2030.

Giai đoạn 2021-2025, bên cạnh hai chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo bền vững và nông thôn mới tiếp tục được triển khai thực hiện, Quốc hội đã phê duyệt triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030.

Bộ Chính trị đã ban hành 6 nghị quyết đối với 6 vùng trong cả nước về phương hướng phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó nêu rõ mục tiêu giảm nghèo bền vững của từng vùng.

Chính phủ cũng triển khai nhiều chính sách trọng điểm như: Chính sách tín dụng ưu đãi đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo; Chính sách hỗ trợ phát triển sản xuất cho vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi; Chương trình 1 triệu căn nhà ở xã hội, cùng các chương trình mục tiêu khác về an sinh xã hội và phát triển nông thôn.

Nhờ đó, kết quả giảm nghèo đạt nhiều dấu ấn tích cực. Đến cuối năm 2024, tỷ lệ nghèo đa chiều (gồm tỷ lệ hộ nghèo, hộ cận nghèo) của cả nước còn khoảng 4,06%. Riêng tại các huyện nghèo, tỷ lệ hộ nghèo bình quân giảm trên 6%/năm, vượt chỉ tiêu đề ra (4-5%/năm). Hàng triệu hộ nghèo được tiếp cận tín dụng chính sách, dịch vụ y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch và thông tin. Đây là minh chứng cho sự hiệu quả của các chính sách trong suốt thời gian qua.

Không chỉ chú trọng hỗ trợ vật chất, công tác giảm nghèo giai đoạn này còn tập trung vào phát triển con người, nâng cao năng lực tự chủ của hộ nghèo. Các mô hình sinh kế thích ứng biến đổi khí hậu ở Đồng bằng sông Cửu Long, chuyển đổi cây trồng vật nuôi ở Tây Nguyên, hay phát triển du lịch cộng đồng tại miền núi phía Bắc đã góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập và giảm nghèo bền vững.

Bên cạnh đó, Chính phủ khuyến khích doanh nghiệp và cộng đồng tham gia các chương trình an sinh, phát huy tinh thần "lá lành đùm lá rách". Chỉ riêng Tháng cao điểm Vì người nghèo năm 2024, Quỹ Vì người nghèo và chương trình an sinh xã hội đã huy động hàng nghìn tỷ đồng hỗ trợ xây nhà, phương tiện sản xuất, trao con giống, vốn vay ưu đãi cho hộ khó khăn, giúp họ có việc làm, tạo thu nhập ổn định và thoát nghèo bền vững.

Những thành quả đó đã khẳng định sự chuyển hướng đúng đắn trong tư duy giảm nghèo - từ hỗ trợ đơn thuần sang trao cơ hội phát triển; từ giảm nghèo theo chiều rộng sang chiều sâu, gắn với công bằng xã hội và phát triển bền vững.

Có thể thấy, suốt bốn thập kỷ qua, Việt Nam đã thành công trong hành trình giảm nghèo: nhân văn, hiệu quả, kết hợp hài hòa giữa chính sách đúng đắn, quyết tâm chính trị và sức mạnh cộng đồng. Từ một đất nước thiếu ăn, Việt Nam trở thành hình mẫu của thế giới về xóa đói giảm nghèo.

Nhưng hành trình chưa dừng lại. Trong bối cảnh mới, khi nghèo đói không chỉ là thiếu vật chất mà còn là thiếu cơ hội, thiếu tiếp cận tri thức, Việt Nam sẽ tiếp tục đổi mới, sáng tạo và hành động mạnh mẽ hơn nữa để không ai bị bỏ lại phía sau trên con đường phát triển.