Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 35): Những cây giáo Đông Sơn hoàn chỉnh

Chúng ta sẽ tạm chia tay với những ngọn giáo Đông Sơn vào tuần sau, trong chuyên khảo "Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất", khi tôi sẽ kết thúc chuỗi bài về giáo Đông Sơn bằng mô tả ba câu chuyện liên quan đến ba mũi giáo vớt sông trong sưu tập CQK (California, Mỹ) mà tôi có điều kiện nghiên cứu rất kỹ lưỡng. Còn hôm nay, tôi muốn chuyên bàn về sự hoàn chỉnh của một cây giáo thời Đông Sơn.

Xem chuyên đề Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất TẠI ĐÂY

1. Tôi bỗng nhớ về một cuộc thảo luận "ngây ngô" đến mức phì cười diễn ra giữa những nhà khảo cổ vào năm 2001 trong một hội nghị khoa học chuyên ngành khảo cổ. Dịp đó, tôi vừa dùng những kinh nghiệm học từ các bạn khảo cổ học Đức để lọc ra hàng trăm tiêu bản hữu cơ trong một mộ thân cây khoét rỗng Đông Sơn vừa khai quật được ở Châu Can, nên đặc biệt quan tâm đến sự hoàn chỉnh của dụng cụ vũ khí Đông Sơn khi môi trường chôn cất các ngôi mộ cho phép lưu giữ các vật liệu có nguồn gốc hữu cơ nguyên vẹn hàng ngàn năm.

Hình trái: mộ Việt Khê khi mới phát hiện; hình phải: những mũi giáo đồng Đông Sơn còn nguyên cán gỗ trong mộ Việt Khê (phần cán gỗ đã được rút ra)

Bằng chứng là khi được sàng lọc kỹ, chúng tôi đã gom được 118 miếng vải, vài chục hạt dâu da xoan, sấu, củ ấu… và hai thảo quả còn mọng nguyên như những quả nhót tươi, chỉ trong 2 dm³ đất bùn lắng trong mộ. Tôi nhận định rằng lối khai quật kiểu cũ đã bỏ sót tới 90% hiện vật và thông tin khảo cổ học từ những di vật hữu cơ có thật trong đời sống cư dân Đông Sơn. Tôi sẽ có dịp trở lại câu chuyện này trong dịp khác.

Ở đây, tôi muốn nói đến tư duy bộc lộ khá đơn giản của một số người, khi nhận định thời Đông Sơn có lối chôn mộ huyệt đất không quan tài và huyệt đất có quan tài, dựa vào hai lớp mộ "trên" không thấy quan tài và "dưới" còn nguyên quan tài thân cây khoét rỗng và tùy táng hữu cơ, ở khu mộ táng Phú Lương (Hà Đông, Hà Nội ngày nay). Mọi người đã không tiến hành phân tích địa hóa như cách tôi đã làm ở Châu Can, để thấy rằng sự khác biệt đó chỉ là do tầng dưới ảnh hưởng của xác sú vẹt tạo môi trường yếm khí, độ pH thấp (3-4) cho phép giữ lại các vật liệu hữu cơ, trong khi tầng trên đất phù sa sét độ pH cao (6-8) không cho phép giữ các hiện vật hữu cơ.

Tôi đã phải gợi ý rằng, vậy cư dân Đông Sơn không quan tài ở tầng trên phải là những cư dân sử dụng rìu, giáo cầm tay, vì rìu, giáo của họ không có cán! Để thuyết phục, tôi đã cho đóng một cọc tre ở Phú Lương xuyên qua hai tầng đất chứa mộ. Hai năm sau trở lại, đào lên thì phần cọc tre phía dưới vẫn tươi cả vỏ màu xanh, trong khi phần trên biến mất hoàn toàn.

2. Tôi dông dài một chút chuyện nghề để khẳng định rằng giáo Đông Sơn, và nói chung các đời giáo, đều có cán cắm chắc vào các họng cán giáo đồng, sắt hoặc các ống giáo sắt sau này. Trong bảo tàng tàu thuyền của Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á hiện còn giữ được năm ngọn giáo còn nguyên phần cán (hai giáo Đông Sơn và ba giáo Đại Việt). Năm 2017, gặp những người thợ lặn sông Kinh Thày mang lên cho tôi xem những ngọn giáo Đông Sơn và Đại Việt, tôi hỏi: Sao giáo không có cán? Họ trả lời: Một số còn nguyên cán, chúng em vứt lại, lấy làm gì!? Sau khi nghe tôi giải thích, họ đã mang đến cho tôi ba cây giáo nguyên vẹn như vừa mới rời khỏi tay những tướng sĩ không may chết trận ngày xưa.

Hình trái: các mũi nhọn Đông Sơn ngờ là phần đầu đốc cán giáo. Hình giữa và hình phải: đầu đốc cán và phần tiếp lưỡi của cây giáo thời nhà Mạc (thế kỷ 16). Sưu tập Bảo tàng Phạm Huy Thông

Những cây giáo Đông Sơn còn nguyên cán đầu tiên được các nhà khảo cổ học tận mắt chứng kiến là trong mộ thân cây khoét rỗng Việt Khê (Thủy Nguyên, Hải Phòng) năm 1961. Hiện tại, một số vẫn trưng bày trong quan tài Việt Khê tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam.

Khi mới phát hiện, đó là những cây giáo hoàn chỉnh, với mũi nhọn đồng cắm trên đầu cán vót nhọn, gắn nhựa cây và níu buộc, chít trát liên kết chặt với cán gỗ. Tổng số có 9 cây giáo còn nguyên vẹn như vậy. Phần cán gỗ nhanh chóng bị co ngót do không có điều kiện bảo quản kịp thời, nhưng dựa vào tình trạng còn nguyên vẹn của cây giáo trong mộ thân cây khoét rỗng vùng Yên Bắc, Duy Tiên (Hà Nam cũ) có thể nhận thấy chúng có đường kính khoảng 2 - 2,5 cm, dài khoảng 230 - 240 cm. Bộ giáo trong mộ Việt Khê chứng tỏ thuộc về một thủ lĩnh quân sự cao to, nếu so với hai cây giáo Đông Sơn nguyên vẹn của Hà Nam hiện lưu tại Bảo tàng Phạm Huy Thông, Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, chỉ 160 - 180 cm.

Các cán giáo Đại Việt đều bằng gỗ lim. Các cán giáo Đông Sơn chưa được gửi giám định mẫu gỗ. Hầu như cán giáo Đông Sơn đều phủ một lớp sơn then và sơn mài trang trí bên ngoài. Tại Việt Khê, các nhà khảo cổ vẫn nhận ra những ngấn dây mây đính sơn và nhựa ở phần tiếp nối giữa cán và họng đồng của mũi giáo. Trên đốc cán gỗ của giáo Đại Việt thường thấy chụp sắt nhọn bọc, cũng giúp đầu đốc cán như một vũ khí có hai đầu nhọn.

Trong các hiện vật Đông Sơn vớt sông, chúng tôi thường thấy những mũi nhọn có họng tra cán trông như những mũi dùi, đục. Tôi ngờ rằng chúng có thể cũng có chức năng như những ốp đốc cán giáo thời Đông Sơn vậy. Tuy nhiên, chúng ta vẫn cần chờ những chứng cứ nguyên trạng trong các ngôi mộ do khảo cổ học khai quật được.

Có nhiều bằng chứng mộ táng chứng tỏ một chiến binh sở hữu nhiều cây giáo, lao. Trong các nguồn tư liệu dân tộc học Tây Nguyên mà người Pháp quan sát rồi vẽ và chụp ảnh lại cũng có trường hợp thủ lĩnh mang theo nhiều cây giáo.

So với các nền văn hóa đương thời ở xung quanh Đông Sơn thì rìu và giáo, lao là hai vũ khí chủ đạo của Đông Sơn với số lượng phát hiện vượt xa. Giáo với cán dài trên dưới 2 m được chiến binh Đông Sơn mang theo xuất hiện trên nhiều chiến thuyền, có lẽ chúng phù hợp với lối đánh trên thuyền hơn trên bộ. Trong khi hành lễ, mỗi cây giáo đều được trang trí bông lau hay lông chim ở phần chuôi cán.

(Còn tiếp)