Văn hóa dân gian trong dòng chảy nghệ thuật đương đại

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia TP HCM vừa tổ chức tọa đàm khoa học "Văn hóa, văn nghệ dân gian trong bối cảnh đương đại", quy tụ nhiều nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên để cùng nhìn lại vai trò, sức sống của văn hóa dân gian trong đời sống hiện nay.

Sự kiện do Khoa Văn học và Ngôn ngữ học phối hợp với Chi hội Văn nghệ dân gian Trường ĐH KHXH&NV tổ chức, hướng đến thảo luận về cách thức bảo tồn và phát huy các giá trị dân gian trong thời kỳ công nghiệp văn hóa và sáng tạo.

Văn hóa dân gian - nguồn chất liệu không cạn cho sáng tạo

Phát biểu mở đầu tọa đàm, GS-TS Lê Hồng Lý, Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, khẳng định rằng văn hóa dân gian không chỉ là di sản của quá khứ mà đang hiện diện mạnh mẽ trong đời sống đương đại, từ du lịch cộng đồng, ẩm thực, lễ hội đến phim ảnh, ca dao, tục ngữ và nghệ thuật biểu diễn. Ông cho rằng, "văn hóa dân gian không còn là di sản tĩnh mà đang được hiện đại hóa để phản ánh đời sống, niềm tin và tâm thức xã hội hôm nay".

Theo GS-TS Lê Hồng Lý, để phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam một cách bền vững, cần bắt đầu từ chính những giá trị truyền thống. "Chúng ta nên khởi đầu từ chính nền tảng truyền thống bằng cách khai thác cái mình đã có trước khi đi tìm cái mình chưa có", ông nhấn mạnh. Ông cũng chỉ ra rằng trong 12 ngành công nghiệp văn hóa, Việt Nam có tiềm năng đặc biệt ở các lĩnh vực như âm nhạc, du lịch, ẩm thực và mỹ thuật, nơi chất liệu dân gian có thể trở thành điểm tựa sáng tạo.

Từ thực tế, xu hướng đưa dân gian vào nghệ thuật hiện đại đã và đang nở rộ. Trong âm nhạc, nhiều nghệ sĩ trẻ như Hòa Minzy, Đức Phúc, Phương Mỹ Chi hoặc Hoàng Thùy Linh… khai thác các yếu tố dân gian để tạo bản sắc riêng. Trong du lịch, các mô hình trải nghiệm văn hóa bản địa như cưỡi trâu, bắt cá, cấy lúa ở miền quê Việt Nam trở thành điểm nhấn hấp dẫn du khách quốc tế. GS-TS Lê Hồng Lý khẳng định, "chìa khóa thành công của công nghiệp văn hóa Việt Nam là đưa được chất nhân văn của văn hóa dân gian vào sản phẩm sáng tạo".

Sống cùng thời đại, từ bảo tồn đến thích ứng và chuyển hóa

Không chỉ dừng lại ở việc nhấn mạnh giá trị truyền thống, nhiều học giả tại tọa đàm còn đặt vấn đề về cách thức để văn hóa dân gian thích ứng trong đời sống hiện đại. TS La Mai Thi Gia, Trưởng Chi hội Văn nghệ dân gian trường ĐH KHXH&NV, cho rằng người trẻ hiện nay đang tiếp cận dân gian theo cách riêng, nhiều khi là qua không gian mạng, qua các xu hướng biến tấu, remix, hoặc nghệ thuật thị giác. "Văn hóa là một động thái, không thể đứng yên trong thời đại số. Chính âm nhạc, phim ảnh hay truyền thông, những hình thức của công nghiệp văn hoá, đã đưa dân gian đến gần hơn với giới trẻ", bà nhận định.

Ở góc nhìn khác, PGS-TS Phan Thị Yến Tuyết ghi nhận sự lan tỏa của văn hóa dân gian trong nhiều lĩnh vực như âm nhạc, điện ảnh hay du lịch, nhưng đồng thời cảnh báo hiện tượng "lai căn, biến tướng" có thể làm sai lệch bản chất văn hóa. Theo bà, việc cắt xẻ áo dài phản cảm hay quảng bá "bài thuốc dân gian" thiếu kiểm chứng là những ví dụ cho thấy cần tiếp cận văn hóa dân gian như một lĩnh vực khoa học, với sự chuẩn mực, trung thực và tôn trọng giá trị nguyên bản.

PGS-TS Trần Nam Tiến lạc quan rằng "thay vì lo lắng về sự thay đổi ngắn hạn, cần nhìn nhận văn hóa dân gian như một dòng chảy tự nhiên, luôn chuyển hóa để tồn tại". Ngày xưa dân gian truyền miệng, còn bây giờ là truyền mạng, nhanh hơn rất nhiều. Sự thay đổi ấy cho thấy tính linh hoạt của văn hóa dân gian, nơi yếu tố sáng tạo và tiếp biến đóng vai trò không kém phần quan trọng so với bảo tồn.

Từ góc độ nghiên cứu, các nhà khoa học cũng đề xuất việc tiếp cận văn hóa dân gian dưới lăng kính liên ngành, kết hợp nhân học, sử học, truyền thông và triết học để hiểu sâu hơn về tâm lý và bản sắc dân tộc. Như GS-TS Hồng Lý nhận định: "Không phải chỉ những gì sang trọng mới gọi là văn hóa", văn hóa dân gian chính là nền tảng vững chắc nuôi dưỡng bản sắc sáng tạo Việt Nam.

Tọa đàm khoa học "Văn hóa, văn nghệ dân gian trong bối cảnh đương đại" được tổ chức nhằm tạo không gian trao đổi học thuật, nơi các giảng viên, nhà nghiên cứu, học viên và sinh viên cùng thảo luận về sự vận động, thích ứng và sáng tạo của văn hóa dân gian trong xã hội hiện nay. Thông qua các tham luận, tọa đàm hướng đến việc nhận diện những biểu hiện mới của văn hóa dân gian, từ diễn xướng, tín ngưỡng, phong tục đến truyện kể, ca dao, tục ngữ và các hình thức dân gian hiện đại trên nền tảng số.

Sự kiện không chỉ góp phần củng cố ý thức bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân gian trong cộng đồng, mà còn khơi dậy tinh thần nghiên cứu, giảng dạy và sáng tạo dựa trên nền tảng truyền thống dân tộc. Đây cũng là dịp để thúc đẩy giao lưu học thuật, mở rộng góc nhìn liên ngành giữa văn hóa học, văn học, nhân học và truyền thông đương đại.