Từ "Vũ điệu dưới trăng" đến "Thiêng": Khi văn hoá dân tộc được kể giữa lòng đồng bào

Giữa không gian sương mờ và mây phủ, “Thiêng” cùng “Vũ điệu dưới trăng” được đánh giá là hai show nghệ thuật độc đáo, mang đậm hơi thở của núi rừng Tây Bắc. Phía sau hai tác phẩm ấy là hành trình dài bền bỉ của tác giả kịch bản - ông Hà Văn Thắng, người con của Lào Cai, suốt đời gắn bó với văn hoá các dân tộc thiểu số. Trong cuộc trò chuyện, ông chia sẻ về cảm hứng, triết lý và cách để văn hoá dân tộc được cất lên bằng chính giọng nói của đồng bào.

- Thưa ông, điều gì đã thôi thúc ông viết kịch bản “Thiêng” – một tác phẩm vừa giàu tính tâm linh, vừa mang chiều sâu văn hoá như vậy?

Tác giả Hà Văn Thắng: Tôi sinh ra ở Lào Cai, quê gốc Quảng Ngãi. Từ bé đã theo mẹ đi khắp các bản làng, tiếp xúc với nhiều dân tộc thiểu số, và có lẽ chính những ký ức ấy đã nuôi dưỡng trong tôi tình yêu sâu sắc với vùng đất này. Sau này, khi làm trong ngành văn hoá, rồi trở thành nghệ sĩ nhiếp ảnh, tôi lại càng có cơ hội quan sát, lắng nghe và thấu hiểu hơn đời sống tinh thần phong phú của đồng bào.

Khi giữ vai trò Giám đốc Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch Lào Cai, tôi tham mưu cho tỉnh xây dựng nhiều hồ sơ bảo tồn, phát huy di sản văn hoá phi vật thể. Càng làm, tôi càng nhận ra rằng những đề tài khoa học, dự án, chính sách, sách vở dù phong phú đến đâu vẫn chưa xứng tầm với vẻ đẹp tinh tuý trong tri thức dân gian, đặc biệt là của người Dao. Chính vì thế, “Thiêng” ra đời như một cách để tôi tri ân và góp phần tiếp tục lan toả giá trị ấy, bằng nghệ thuật, bằng cảm xúc.

- “Thiêng” lấy cảm hứng từ cõi sống và tín ngưỡng của người Dao. Ông có thể chia sẻ thêm về hành trình tìm hiểu và những lớp ý nghĩa văn hoá đằng sau tác phẩm?

Tác giả Hà Văn Thắng: Thế giới tâm linh của người Dao rất đặc biệt, có chiều sâu triết học và nhân sinh cao; tín ngưỡng của họ có sự hòa trộn gữa Đạo giáo, Phật giáo và Thờ cúng tổ tiên. Tôi từng nhiều lần được tham dự các nghi lễ truyền thống, được tiếp xúc với các nghệ nhân, thầy cúng và thấy được tính Thiêng luôn được coi trọng, đề cao trong đời sống tinh thần của người Dao. Khi họ đi tìm đất dựng bản, dựng nhà, họ sẽ chọc gậy xuống đất, nếu đất dính nhiều, ấy là đất lành do tổ tiên chỉ dẫn. Nếu bị hạn hán, mất mùa họ cho rằng do đã làm điều không tốt nên bị thần linh trừng phạt… Mỗi hành động đều chứa đựng niềm tin rằng đất, nước, rừng, lửa và tình yêu đều do Đạo tổ ban tặng. Họ khát khao có sự sung túc trước những khắc nghiệt của thiên nhiên… Họ ước nguyện những điều rất chân thực, mong thần linh ban cho sức khỏe, mùa màng tốt tươi, gia súc đầy đàn, bản làng bình yên.. Đó là gốc rễ của “tính Thiêng” mà tôi muốn chuyển tải.

Từ “tìm đất”, “cầu mưa”, “bếp lửa”, “giao duyên” đến “cấp sắc” - mỗi phần trong kịch bản là một chặng đường đời của người Dao. Trong đó “Cấp sắc” là đỉnh cao nghi lễ đánh dấu sự trưởng thành của người đàn ông, nơi niềm tin tôn giáo, nghệ thuật và đạo lý hội tụ.

Tôi từng tham dự những lễ cấp sắc của đồng bào và chính ở đó, tôi cảm nhận được “tính Thiêng” không phải là khái niệm xa vời, mà là hiện hữu chân thực phản ánh rõ đời sống tinh thần của dân tộc Dao. Nghi lễ 7 đèn và 12 đèn thể hiện nhiều giá trị nghệ thuật cao siêu trong âm nhạc, lời cúng, nghi thức tổ chức và vũ điệu. Tại sao phải kiêng cữ, tại sao phải chuẩn bị trang phục, mặt nạ, tiếng tù và, gieo quẻ, gieo âm binh, “khiển trời nắn đất”… Tất cả các nghi thức ấy nhằm giúp người được cấp sắc có đủ trí tuệ, sức khoẻ, khí phách để lưu giữ truyền thống, tham gia giúp đỡ cộng đồng... Cuối cùng là nghi lễ tạ ơn tổ tiên, tiễn thánh về trời. Hay nghệ thuật vẽ tranh thờ là cả một quá trình công phu. Người Dao gìn giữ chữ Dao cổ đến hôm nay, truyền dạy cách chơi đàn pí lè, chũm chọe, rung chuông, làm trống… Họ chế tác và sử dụng nhạc cụ, thêu may, vẽ tranh… tất cả đều bằng trái tim, tâm hồn, và tình yêu với núi rừng.

- Trong chương trình đều có các nghệ nhân tham gia, lại trình diễn những nghi lễ thiêng của dân tộc. Làm sao để ông thuyết phục được đồng bào, đặc biệt là các nghệ nhân, cùng tham gia?

Tác giả Hà Văn Thắng: Thực ra, khi tiếp cận với bà con và các nghệ nhân, những người trực tiếp truyền dạy văn hoá, chữ Dao - tôi nhận thấy họ rất trân trọng cơ hội được làm ra những sản phẩm văn hoá đúng theo văn hoá của chính họ, do chính họ thể hiện. Khi hiểu rằng mình không bị “diễn hộ”, mà chính là người giữ vai trò trung tâm trong câu chuyện của dân tộc mình, họ vui và tự hào lắm.

Ở một số nơi khác, nghệ nhân từng được mời tham gia nhưng lại bị áp đặt, phải làm theo những điều không đúng với truyền thống mà không có phản biện kịp thời. Điều đó khiến họ e dè. Vì vậy, điều quan trọng nhất là cần thời gian, sự chân thành và thái độ tôn trọng từ phía ê-kíp sáng tạo - từ đạo cụ, trang phục, lời răn dạy cho đến từng câu hát, điệu múa. Tâm hồn người Dao rất trong sáng, lãng mạn. Cần phải trân trọng, giữ gìn và phát huy. Không ai làm tốt hơn chính cộng đồng, bởi họ hiểu rõ nhất cội nguồn, văn hoá ông cha và cũng không muốn để những giá trị ấy bị phai nhạt trong guồng quay xã hội hôm nay.

Tôi nói với họ rằng: “Chúng tôi không tái hiện lại một cách đơn thuần, mà muốn khái quát, cô đọng tinh tuý văn hoá để người xem hiểu được cả một quá trình, chắt lọc nhất, sâu sắc nhất.” Bảo tồn không có nghĩa là lặp lại, mà là sáng tạo trên nền tảng nguyên gốc. Khi họ cảm nhận được điều đó, họ đồng thuận, đồng hành và dốc hết tâm huyết cho tác phẩm.

- Là người nhiều năm làm công tác quản lý văn hoá, ông nhìn nhận thế nào về việc đưa đời sống văn hoá dân tộc lên sân khấu nghệ thuật đương đại?

Tác giả Hà Văn Thắng: Thực tế, chúng ta đã có nhiều chương trình nói về văn hoá các dân tộc thiểu số, nhưng không ít trong số đó chỉ dừng lại ở phần “vỏ”, còn thiếu sự thấu hiểu từ bên trong. Có tiết mục rất hoành tráng, nhưng chưa chuẩn về nghi lễ, thậm chí phạm vào sự thiêng liêng. Tôi luôn trăn trở điều đó.

Chúng ta cũng có nhiều concert hoành tráng gây ấn tượng, nhưng những lời Páo dung bình dị, trong sáng cũng thực sự mang lại cảm xúc ấn tượng và khác biệt. Người Dao gửi cho nhau những điệu nhạc, lời hát từ trái tim. Chàng trai hát: “Bên kia suối có bông hoa đẹp, anh muốn hái mà chẳng có cách nào sang.” Cô gái đáp: “Anh muốn sang thì lấy lá làm thuyền…” Những câu hát ấy vừa gần gũi, vừa gắn bó với thiên nhiên, lại đầy lãng mạn.

Tôi mong muốn chính đồng bào là người tái hiện, tôn vinh và tự hào với di sản của họ. Chỉ khi họ nắm giữ, trao truyền và biểu đạt thì mới tạo ra giá trị chân thực nhất. Vì vậy, trong “Thiêng”, các nghệ nhân người Dao trực tiếp tham gia sáng tạo: từ may trang phục, làm đạo cụ, hát, múa cho đến trình diễn các nghi lễ.

Chiếc mũ cô dâu, bộ trang phục cấp sắc hay đạo cụ cúng tế tất cả đều do họ làm ra. Khi họ khoác lên người, họ không diễn, mà đang sống trong nghi lễ thật. Chính điều đó giúp “Thiêng” giữ được linh hồn văn hoá, không bị biến thành mô phỏng du lịch hay tiết mục minh hoạ.

- Trước “Thiêng” ông từng có nhiều kịch bản các chương trình nghệ thuật khai thác những nét đẹp trong tập tục của bà con dân tộc, trong đó có “Vũ điệu dưới trăng” thuộc kịch bản “Thì thầm sương mây” từng được công diễn năm 2023. Ông có thể chia sẻ thêm thêm chương trình này?

Tác giả Hà Văn Thắng: Năm 2023, trong chuỗi các hoạt động kỷ niệm 120 năm Du lịch Sapa, tác giả Hà Văn Thắng và đạo diễn Đặng Xuân Trường cùng ekip sáng tạo, đã đưa khán giả vào miền mê hoặc của “Vũ điệu dưới trăng” – một trích đoạn từ chương trình “Thì thầm sương mây”. Ở đó, ánh trăng, màn sương và âm hưởng vùng cao hòa quyện thành một không gian nghệ thuật lạ lùng, nơi cái đẹp của núi rừng và bản sắc văn hoá các tộc người được tái hiện bằng ngôn ngữ sân khấu đầy sáng tạo. “ Vũ điệu dưới trăng” là những vũ điệu được kết tinh từ nhịp sống mãnh liệt của cộng đồng các dân tộc tại Sa Pa. Đời sống văn hóa, tín ngưỡng, tập quán, lễ hội, lao động, sản xuất, tri thức dân gian vừa đặc sắc vừa phong phú trở thành sức mạnh nội sinh, gắn kết cộng đồng, xây dựng quê hương. Những tiếng kèn lá, đàn môi, chuông rung nhè nhẹ đáp lời những tiếng khèn, tiếng sáo trầm trầm, bổng bổng (thì thầm)…Sắc màu thổ cẩm quyện hòa với âm hưởng của núi rừng thay cho lời ngỏ: “ Rừng rộng chiêu nhiều thú – Nhà rộng chiêu nhiều khách”. Các vũ điệu trong show diễn là những lát cắt nho nhỏ khắc họa một vài nét văn hóa đặc sắc của cộng đồng dân tộc

- Ông có thể chia sẻ thêm về mối liên kết giữa nghệ thuật truyền thống và công nghệ hiện đại trong hai show “Thiêng” và “Vũ điệu dưới trăng”?

Tác giả Hà Văn Thắng: Tôi may mắn gặp được đạo diễn Đặng Xuân Trường - người cùng chia sẻ niềm tin rằng công nghệ không làm mất đi giá trị truyền thống, mà có thể giúp nó toả sáng hơn. Từ “Vũ điệu dưới trăng” tác giả Đặng Xuân Trường đã kể câu chuyện thông qua ánh sáng rất ấn tượng, và lần này với “Thiêng” công nghệ tiếp tục được đưa vào.

Trong “Thiêng”, công nghệ mapping được sử dụng để tái hiện hình tượng rồng phun nước, làm mưa, rửa sạch đất trời… một cách kể lại niềm tin dân gian bằng ngôn ngữ hiện đại.

Tôi luôn tâm niệm: bảo tồn không phải là sao chép, mà là sáng tạo trên nền gốc. Mỗi chi tiết sân khấu, âm nhạc, ánh sáng đều nhằm tôn vinh vẻ đẹp thật sự của văn hoá, chứ không để phô diễn kỹ thuật.

- Với “Thiêng” và “Vũ điệu dưới trăng”, ông kỳ vọng điều gì ở khán giả và cộng đồng nghệ sĩ sáng tạo?

Tác giả Hà Văn Thắng: Tôi không muốn người xem chỉ xem - tôi muốn họ cảm. Khi bước vào không gian sân khấu, họ phải nghe được tiếng rừng, ngửi thấy mùi khói bếp, cảm nhận hơi thở của nghi lễ. “Thiêng” không chỉ kể chuyện về người Dao, mà còn là lời nhắc về niềm tin, về mối liên kết giữa con người và thiên nhiên.

Tôi tin, khi nghệ sĩ, doanh nghiệp và cộng đồng cùng chung tay những giá trị văn hoá này sẽ không còn bị xem là “chuyện xa xôi”. “Thiêng” và “Vũ điệu dưới trăng” là bước đầu trong hành trình ấy.

Cá nhân tôi đã có trong tay và đang tiếp tục hoàn thiện 7, 8 kịch bản khác, viết về người Mông, người Dáy, người Dao… Mỗi kịch bản là một hạt mầm nhỏ, nuôi dưỡng giấc mơ đưa di sản trở về với chính người gìn giữ nó. Với tôi, “Thiêng” không chỉ là một show diễn, mà là một nghi lễ - nơi nghệ thuật, tín ngưỡng và con người gặp nhau trong sự tôn kính và yêu thương.