TS. Nguyễn Thị Thu Hà: Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành điểm đến văn hóa – sáng tạo toàn cầu

Phát triển công nghiệp văn hóa ở Việt Nam đang đứng trước thời điểm chuyển mình quan trọng. Dù được đánh giá là có tiềm năng lớn, nhưng thành tựu thực tế vẫn còn khoảng cách so với kỳ vọng.

Đâu là nguyên nhân, cơ hội, thách thức, và giải pháp cho phát triển công nghiệp văn hoá (CNVH) ở Việt Nam trong kỷ nguyên mới? 

Phóng viên báo Thể thao và Văn hoá/TTXVN đã có cuộc trao đổi với TS. Nguyễn Thị Thu Hà – Giám đốc Trung tâm phát triển Công nghiệp văn hóa và Nghệ thuật đương đại - Viện Văn hoá, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam (thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch).

* Thưa bà, phát triển CNVH ở Việt Nam được cho là có dư địa rất lớn nhưng thành tựu hiện nay chưa tương xứng. Bà đánh giá như thế nào về vấn đề này?

- Thực tế, hơn 10 năm trước, rất khó hình dung các ngành công nghiệp văn hóa ở Việt Nam lại có bước tiến như hiện nay. Từ khi Chính phủ giao Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xây dựng Chiến lược phát triển CNVH (ban hành năm 2016), đã có sự chuyển biến mạnh về nhận thức – từ coi văn hóa đơn thuần là giá trị tinh thần sang khai thác văn hóa như một nguồn lực kinh tế.

Trong bối cảnh tăng trưởng tích cực của nền kinh tế sáng tạo toàn cầu, các ngành CNVH ở Việt Nam trong thời gian từ năm 2016 đến nay cũng đã có sự phát triển tiệm cận với tốc độ phát triển tổng thể của lĩnh vực này, đóng góp tích cực vào các mục tiêu phát triển kinh tế và xã hội của quốc gia. 

Về hiệu quả kinh tế, trong những thập kỷ gần đây, người ta đã hiểu rõ hơn và đánh giá cao vai trò của các ngành CNVH và sáng tạo, lĩnh vực đang có tiềm năng và tốc độ phát triển trở thành một trong những khu vực phát triển nhanh nhất của nền kinh tế thế giới.

Theo Tổng cục Thống kê (2023), đóng góp trung bình của các ngành CNVH vào giá trị gia tăng (GVA) giai đoạn 2018–2022 đạt gần 3,5%/năm – cao hơn mức 3,1% GDP toàn cầu do UNESCO công bố năm 2020. Một số ngành như thủ công mỹ nghệ, game, phần mềm, quảng cáo, kiến trúc… đang tăng trưởng mạnh, cho thấy tiềm năng rất lớn để phát triển thành ngành kinh tế mũi nhọn.

Tuy nhiên, để “tiềm năng” thực sự trở thành “thành tựu bền vững”, chúng ta vẫn cần một hệ sinh thái đồng bộ, khung pháp lý rõ ràng và chính sách hỗ trợ thiết thực hơn.

Giá trị sản xuất của các ngành CNVH (theo giá hiện hành) bình quân 05 năm giai đoạn 2018-2022 ước đạt 1,059 triệu tỷ đồng (44 tỷ USD). Năm 2022, giá trị sản xuất 12 ngày công nghiệp văn hoá đạt 1,987 triệu tỷ đồng, trong đó ngành thời trang chiếm tỉ trọng lớn nhất, tiếp đến là du lịch văn hoá, kiến trúc và điện ảnh. 

Tỉ lệ giá trị xuất khẩu hàng hoá văn hoá trong tổng giá trị xuất khẩu hàng hoá Việt Nam ra thế giới tăng từ 0,3% năm 2018 lên 1,05% năm 2020. Giai đoạn sau Covid-19 tỉ lệ này tăng từ 0,32% năm 2021 lên 0,75% năm 2023. 

Thủ công mỹ nghệ trong nhiều năm liền (từ 2010 đến nay) là ngành vị trí mạnh, góp phần đưa Việt Nam trở thành một trong 10 quốc gia đang phát triển có kim ngạch xuất khẩu thủ công mỹ nghệ lớn trên thế giới. Hiện nay, đây cũng được đánh giá là ngành có tiềm năng phát triển, được định giá lên tới hơn 1 nghìn tỷ USD vào năm 2023.

Các ngành dịch vụ văn hoá bao gồm phần mềm và trò chơi điện tử, dịch vụ nghe nhìn (phát thanh và truyền hình), dịch vụ quảng cáo, kiến trúc và thiết kế… đang có xu hướng trở thành những ngành kinh tế mũi nhọn, có năng lực cạnh tranh trong khu vực và có tiềm năng tiến sâu vào thị trường dịch vụ văn hoá toàn cầu…

Ngoài các giá trị về kinh tế, bản chất của CNVH vẫn là giá trị văn hóa. Trong thời gian vừa qua, từ các hoạt động nghiên cứu của Viện, tôi nhận thấy sự đóng góp về mặt văn hóa, tinh thần ở các ngành CNVH rất rõ rệt. Chúng ta có nhiều doanh nghiệp hơn, nhiều không gian sáng tạo hơn, nhiều nghệ sĩ hơn, nhiều người thực hành hơn. Theo đó, chúng ta có nhiều sự kiện văn hóa có chất lượng hơn, có sức hút hơn, đáp ứng nhu cầu và mong muốn của người dân hơn.

* Theo bà, đâu là những khó khăn, thách thức lớn nhất mà các doanh nghiệp và lực lượng sáng tạo trong CNVH hiện nay đang đối mặt?

- Trong lĩnh vực văn hóa, các doanh nghiệp tư nhân Việt Nam hiện gánh trên vai mình nhiệm vụ kép: nhiệm vụ về phát triển kinh tế và nhiệm vụ về phát triển xã hội, văn hoá và con người bao gồm cung cấp công việc thoả đáng cho người lao động trong nước, thúc đẩy sự đa dạng và biểu đạt văn hóa qua hoạt động sản xuất, kinh doanh, phân phối hàng hoá và dịch vụ văn hoá, đặc biệt là các sản phẩm và dịch vụ dựa trên nguồn tài nguyên văn hoá địa phương và từ đó, góp phần tạo dựng, bảo vệ và phát huy bản sắc văn hoá đặc trưng của quốc gia, dân tộc và các địa phương. 

Thách thức đối với doanh nghiệp tư nhân khi đầu tư và tham gia kinh doanh trong lĩnh vực văn hoá ở Việt Nam hiện nay đến từ những hạn chế của môi trường chính sách và pháp lý còn nhiều bất cập đối với doanh nghiệp văn hoá, hạn chế trong tiếp cận nguồn vốn công, nguồn lực công và vốn đầu tư nước ngoài; bảo vệ và khai thác sở hữu trí tuệ nhằm đảm bảo quyền lợi chính đáng và sự tồn tại của doanh nghiệp; cạnh tranh thị trường (nhất là trong bối cảnh số và sự thống trị của các tập đoàn lớn toàn cầu); quy định pháp lý chưa thực sự cập nhật, thuận lợi và theo kịp với chuyển động thực tế của ngành…

Thế giới có cơ chế ưu đãi riêng biệt dành cho các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, thiết kế và nghệ thuật sáng tạo. Ưu đãi đó không chỉ dành cho doanh nghiệp một vài năm mà xuyên suốt. Nhìn từ 2 lĩnh vực cụ thể là nghệ thuật biểu diễn và điện ảnh chúng ta còn quá nhiều bất cập: Ưu đãi thuế như thế nào, việc đưa nghệ sĩ ra nước ngoài như thế nào, phối hợp các doanh nghiệp đưa các đoàn làm phim vào Việt Nam ra sao… Nhưng với các ngành khác cũng đang vướng hệt như vậy. Các mã ngành mới liên quan đến phần mềm, truyền thông đa phương tiện…phần lớn các dịch vụ sáng tạo còn nhiều vướng mắc, không được quy định cụ thể trong các quy định hiện hành. Trong khi vòng đời của mỗi mã hàng này rất ngắn.

Làm sao để doanh nghiệp tư nhân có thể khai thác cơ sở vật chất công lập. Nguồn lực khu vực công chưa được khai thác hiệu quả, nhưng chưa có cơ chế phối hợp với khu vực tư và các nghệ sĩ. 

Tuy nhiên, các doanh nghiệp tư nhân ở Việt Nam hiện nay cũng đang có nhiều cơ hội để tham gia vào lĩnh vực này nhờ vào quan điểm đổi mới của Đảng, khung thể chế chính sách của Chính phủ khuyến khích phát triển các ngành CNVH trở thành ngành kinh tế quan trọng của đất nước; công nghệ số phát triển cho phép các doanh nghiệp chuyển đổi mô hình kinh doanh, tiếp cận thị trường trong nước và quốc tế thuận lợi hơn; đa dạng dải sản phẩm và dịch vụ văn hoá….

* Vậy theo bà, đâu là giải pháp đột phá để phát triển thị trường sản phẩm và dịch vụ văn hóa trong bối cảnh hiện nay?

- Chúng ta cần một cách tiếp cận mới: chuyển từ tư duy “làm văn hóa” sang tư duy “hỗ trợ văn hóa”. Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo thể chế, cung cấp nguồn lực nền tảng, tạo môi trường thuận lợi để các chủ thể văn hóa phát triển.

Thứ hai, cần hình thành cơ quan đầu mối điều phối các chương trình phát triển văn hóa có tính liên ngành, liên địa phương, hợp tác quốc tế. Đồng thời, đẩy mạnh bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, cập nhật luật pháp để theo kịp các mô hình mới như AI, NFT, biểu diễn số… Việc thành lập tòa án chuyên về sở hữu trí tuệ, kết hợp công nghệ như blockchain, AI, Big Data để phát hiện và xử lý vi phạm bản quyền là rất cần thiết.

* Nhân lực sáng tạo được xem là yếu tố then chốt trong phát triển CNVH. Vậy cần làm gì để phát triển nguồn lực này, thưa bà?

- Một hệ sinh thái sáng tạo mạnh mẽ cần nguồn nhân lực có tư duy liên ngành, kỹ năng số, am hiểu bản quyền, và tinh thần đổi mới sáng tạo. Tôi cho rằng cần xây dựng chương trình quốc gia về ươm mầm tài năng sáng tạo văn hóa, kết hợp giữa đào tạo trong nước, học bổng quốc tế, chương trình trao đổi, thực tập nghề sáng tạo, cũng như mời chuyên gia quốc tế vào Việt Nam đào tạo.

Song song, cần đa dạng hóa các hình thức bồi dưỡng – không chỉ qua trường lớp mà còn thông qua các dự án hợp tác công – tư, các không gian sáng tạo, sân chơi nghệ thuật và các nền tảng kỹ thuật số.

* Với tốc độ chuyển đổi số hiện nay, bà nhìn nhận tương lai nào cho các ngành CNVH của Việt Nam trên bản đồ sáng tạo toàn cầu?

- Việt Nam đang có nhiều lợi thế: lực lượng lao động trẻ, sáng tạo, giỏi công nghệ; chi phí cạnh tranh; sự hậu thuẫn từ Đảng và Chính phủ trong thúc đẩy kinh tế số. Ngành game và phần mềm là ví dụ rõ nét: năm 2024, game Việt thu về hơn 2.000 tỷ đồng từ thị trường quốc tế; phần mềm gia công giúp Việt Nam xếp thứ 7 toàn cầu.

Nếu chúng ta làm tốt công tác điều phối chính sách, hỗ trợ sáng tạo, bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ và kết nối hiệu quả giữa các thành phần trong hệ sinh thái CNVH, tôi tin rằng Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành trung tâm sáng tạo mới của khu vực, thậm chí là điểm đến văn hóa – sáng tạo toàn cầu trong 10 năm tới.

* Xin cám ơn bà về cuộc trò chuyện!