Trị thủy cho Hà Nội (kỳ 7): Bài học quý từ hệ thống thoát nước thời cận đại

Việc thiết kế và xây dựng hệ thống phòng lũ, chống ngập nhằm bảo vệ khu Nhượng địa của người Pháp đã cho thấy một tầm nhìn chiến lược về quy hoạch đô thị - để rồi đến nay, hệ thống này vẫn giữ nguyên giá trị tại Hà Nội và tiếp tục phát huy hiệu quả trong các mùa mưa bão, lũ lụt hằng năm.

TS Đào Thị Diến tiếp tục cuộc trò chuyện với Thể thao và Văn hóa (TTXVN) về những giá trị của hệ thống thoát nước ở Hà Nội thời cận đại.

* Theo bà, khi xây dựng hệ thống thoát nước cho Hà Nội, chính quyền thuộc địa thực sự hướng đến một tầm nhìn quy hoạch hiện đại cho thành phố, hay chủ yếu nhằm phục vụ những lợi ích trước mắt?

- Dưới thời thuộc địa, người Pháp đã áp dụng nguyên tắc quy hoạch đô thị ở Pháp vào việc quy hoạch và xây dựng thành phố Hà Nội, nhằm biến Hà Nội thành "Paris thu nhỏ" (Petit Paris). Đó là sự kết hợp của các yếu tố phụ thuộc lẫn nhau, gồm vị trí cao của khu dân cư, hệ thống thoát nước hiệu quả (cống rãnh) được hỗ trợ bởi độ dốc thấp; tỷ lệ 15% không gian công cộng mở (đường phố, vỉa hè, cây xanh) so với tổng diện tích bề mặt sẵn có... Những không gian mở này chính là yếu tố tạo điều kiện cho dòng chảy của nước trên bề mặt khu dân cư.

Tuy nhiên, trong quá trình quy hoạch và xây dựng Hà Nội, người Pháp cũng không "chỉ nhằm vào những lợi ích trước mắt" mà có sự tranh biện trong nội bộ các cơ quan chuyên môn và chính quyền thuộc địa cũng tôn trọng quyết định nào hợp lý nhất về mặt khoa học. Trường hợp các đường cống thoát nước dưới đường A (sau là đại lộ Carnot) được xây dựng vào năm 1901 và cống thoát nước trên đại lộ Carnot (nay là phố Phan Đình Phùng) được xây dựng vào năm 1923 - 1925 là một thí dụ điển hình.

Trường hợp này tương đối gây tranh cãi vì theo Sở Quản lý đường bộ (Service de la Voirie municipale de Hanoï), cống cũ nằm trên đại lộ này đổ ra sông Tô Lịch không đủ khả năng thoát nước cho một diện tích 52 héc-ta nằm trong khu vực đại lộ Carnot, phố Graines (phố Hàng Đậu), phố Briques (phố Ngõ Gạch), đại lộ République (phố Hoàng Văn Thụ) và đại lộ Brière de l'Isle (phố Hùng Vương). Vì vậy, Sở Quản lý đường bộ đề nghị cho xây một chiếc cống khác nằm song song với chiếc cống đã có với kinh phí dự kiến là 36.000 đồng.

Tuy nhiên, Trưởng Khu Công chính Bắc Kỳ (Circonscription territoriale des Travaux Publics du Tonkin) lại cho rằng theo bản thiết kế do Sở Quản lý đường bộ lập thì trụ vòm của cống có vẻ yếu nên đề nghị cho xây theo mẫu cống của Paris vì các mẫu này đã được nghiên cứu tỉ mỉ và đã có một thời gian dài thử nghiệm. Không nhất trí với ý kiến của Trưởng Khu Công chính Bắc Kỳ, Đốc lý Hà Nội (Maire de la Ville de Hanoï) - người quản lý hành chính cao nhất của thành phố Hà Nội thời cận đại - cho biết phần lớn cống của thành phố theo mẫu mà Sở Quản lý đường bộ Hà Nội đưa ra đều tốt và loại cống này có lợi là không đòi hỏi thợ nề trình độ cao. Hơn nữa, nếu xây theo mẫu cống của Paris thì rất khó tuyển thợ.

Cuối cùng, sau khi kiểm tra, vào ngày 21/12/1925, Hội đồng nghiệm thu đã công nhận chất lượng của mẫu cống mà Đốc lý Hà Nội đề nghị và đồng ý nghiệm thu công trình cống này.

* Xin bà cho biết dấu ấn lớn nhất mà hệ thống thoát nước thời Pháp để lại cho Hà Nội là gì? Những dấu ấn này mang đến nhiều giá trị tích cực hơn, hay bộc lộ những hạn chế lớn hơn cho quy hoạch đô thị sau này?

- Theo ý kiến cá nhân, căn cứ vào tài liệu lưu trữ và qua thực tiễn, dấu ấn lớn nhất mà hệ thống thoát nước thời Pháp để lại cho Hà Nội chính là hệ thống thoát nước ở khu phố cổ của Hà Nội và các khu phố Tây được xây dựng dưới thời cận đại. Cho tới ngày nay, mặc dù đã tròn 150 năm trôi qua kể từ ngày kỹ sư Pavillier thiết kế hệ thống phòng lũ, lụt để bảo vệ khu Nhượng địa (1875), hệ thống này vẫn còn nguyên giá trị và vẫn phát huy tác dụng đối với thành phố Hà Nội trong các mùa mưa bão, lũ lụt hàng năm.      

Trên thực tế, hệ thống thoát nước ở Hà Nội thời cận đại được xây dựng và hoàn thiện cùng với việc quy hoạch đô thị theo nguyên tắc quy hoạch đô thị ở Pháp, nhằm xây dựng Hà Nội thành một trung tâm hành chính - chính trị quan trọng của chính quyền thuộc địa ngay từ trong giai đoạn đầu, trước khi người Pháp được quyền sở hữu khu Nhượng địa.

Để chứng minh luận điểm trên, xin được đưa ra vài sự kiện chính:

+ Đầu tiên, vào khoảng năm 1886-1888, vì lý do quân sự, chính quyền thuộc địa cho mở con đường nối liền các địa điểm mà người Pháp đã chiếm đóng như khu Nhượng địa, trụ sở Hội truyền giáo, Trường Thi và Hoàng thành cũ. Con đường này trở thành trục đường chính phục vụ cho việc mở rộng các hoạt động xây dựng ở Hà Nội trong nhiều năm sau. Từ con đường này, một thành phố kiểu châu Âu đã dần hình thành, bắt đầu từ các phố Pháp Quốc (rue de France – một đoạn phố Tràng Tiền), phố Paul Bert (đoạn còn lại của phố Tràng Tiền và toàn bộ phố Hàng Khay) và phố Borgnis Desbordes (phố Tràng Thi). Những công trình thương mại và dịch vụ đầu tiên dành cho người Pháp được xây dựng dọc theo tuyến phố ở phía Nam hồ Hoàn Kiếm đã tạo thành trung tâm thương mại và dịch vụ đầu tiên của Hà Nội thời kỳ thực dân.

+ Tiếp đó, vào tháng 10/1887, thành phố Hà Nội đã quy hoạch 4 công trình sẽ xây dựng ở phía Đông hồ Hoàn Kiếm: Toà Đốc lý Hà Nội (Résidence de la Mairie de Hanoï), Bưu điện (Hotel des Postes), Kho bạc (Trésor) và Phủ Toàn quyền Đông Dương (ban đầu được gọi là Secrétariat général). Cho dù sau này, công trình Phủ Toàn quyền được quyết định xây dựng ở phía Tây thành phố và Phủ Thống sứ Bắc Kỳ đã được xây dựng tại cụm 4 công trình ở phía Đông hồ Hoàn Kiếm nhưng điều này đã thể hiện ý tưởng xây dựng Hà Nội thành một trung tâm hành chính - chính trị quan trọng của chính quyền thuộc địa ngay trong giai đoạn đầu.

Quá trình xây dựng Hà Nội trong giai đoạn đầu thể hiện rõ ý tưởng của chính quyền thuộc địa là chọn hồ Hoàn Kiếm làm trung tâm và điểm xuất phát cho kế hoạch xây dựng Hà Nội thành "một thành phố châu Âu".

Trừ khu vực "36 phố phường" ở phía Bắc hồ Hoàn Kiếm là vẫn giữ nguyên, phía Tây được xây dựng thành trung tâm tôn giáo còn lại hai phía Đông - Nam hồ đều có các công trình được xây dựng theo tiêu chuẩn châu Âu, tạo thành "khu phố Tây thứ nhất" ở Hà Nội. Trong cuốn Le Vietnam à travers l'Architecture coloniale xuất bản tại Paris (Edition de l'Amateur, 1999), Kiến trúc sư người Pháp Arnauld Le Brusq cho rằng, cảnh quan ở khu vực hồ Hoàn Kiếm là "sự chuyển hóa những chuẩn mực về đô thị được du nhập từ phương Tây thể hiện qua việc kết hợp tính hợp lý kiểu phương Tây với nét duyên dáng Á châu".

Mặc dù mãi cho đến tận năm 1924, tức là ở giai đoạn sau, dự án quy hoạch khu phố Phủ Toàn quyền Đông Dương, "khu phố Tây thứ hai" ở phía Tây và phía Bắc thành thành Hà Nội mới được Kiến trúc sư trưởng Sở Nhà cửa Trung ương trình lên Toàn quyền Đông Dương, yêu cầu phê chuẩn nhưng trên thực tế, ngay từ những năm 1900, một loạt các phố xây dựng theo tiêu chuẩn châu Âu đã được mở trên khu đất này. Từ phố Borgnis Desbordes kéo dài (phố Nguyễn Thái Học) nối với khu đất rộng lớn ở phía Bắc thành Hà Nội tạo nên một loạt các phố mà đầu tiên là phố Victor Hugo (phố Hoàng Diệu), tiếp đó là đại lộ Carnot (phố Phan Đình Phùng), đại lộ Nationale (phố Chu Văn An), đại lộ République (phố Hoàng Văn Thụ), phố Brière de l'Isle (phố Hùng Vương), đại lộ Puginier (phố Điện Biên Phủ), đại lộ Giovaninelli (phố Lê Hồng Phong)…

Trong giai đoạn này, cùng với việc hoàn thiện khu vực trung tâm hồ Hoàn Kiếm, chính quyền thực dân bắt đầu tiến hành chỉnh trang khu vực "36 phố phường" của Hà Nội, bắt đầu bằng các việc lấp một đoạn sông Tô Lịch để mở rộng chợ Lớn (Grand Marché tức chợ Đồng Xuân) và mở phố Sông Tô Lịch (phố Hàng Lược).

Giai đoạn này có một văn bản quan trọng, đó là Nghị định số 29 ngày 14/4/1914 của Đốc lý Hà Nội quy định những điều khoản chung cho tất cả các công trình xây dựng trong thành phố Hà Nội, kể cả khu người Âu lẫn khu bản xứ. Theo Nghị định đó, tất cả những người muốn xây nhà đều phải trình lên cho chính quyền bản vẽ mặt bằng và mặt cắt của công trình mình định xây, bao gồm mặt bằng tổng thể đất và nhà cửa xung quanh để đảm bảo sự hài hoà chung. Tất cả các công trình lớn nhỏ, kể cả việc làm ống máng nước dọc theo mái nhà cũng phải được phép của chính quyền thành phố. Việc thiết lập kế hoạch vệ sinh tổng thể thành phố và các tiêu chuẩn về vệ sinh đường phố cũng được quy định trong giai đoạn này.

* Dù có một hệ thống cống ngầm "có giá trị" trong việc chống nạn ngập lụt cho thành phố, song Hà Nội vẫn phải hứng chịu nhiều trận lụt lớn đã từng xảy ra trong các năm 1926 và 1935. Thực tế này phản ánh giới hạn nào của mô hình thoát nước thời kỳ ấy, thưa bà?

- Tôi cho rằng, thực tế này không "phản ánh giới hạn nào của mô hình thoát nước thời kỳ ấy" như câu hỏi đặt ra.

Bởi vì, nhìn lại quá trình chống ngập lụt ở Hà Nội thời cận đại, chúng ta thấy rất rõ, tuy có thiết bị trắc đạc tiên tiến nhưng trong suốt một thời gian dài tròn 70 năm kể từ ngày kỹ sư Pavillier thiết kế hệ thống phòng lũ để bảo vệ khu Nhượng địa (1875 - 1945), người Pháp vẫn không giải được bài toán trị thủy sông Hồng, 1 trong những nguyên nhân gây ra nạn lụt. Còn việc chống ngập không phải vì "giới hạn của mô hình thoát nước thời kỳ ấy" mà còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có các yếu tố về điều kiện tự nhiên, vị trí địa lý... của thành phố Hà Nội đã được xác định từ thời Nguyễn và một phần cũng do khí hậu nhiệt đới gây nên.

* Từ hệ thống thoát nước ở Hà Nội thời cận đại, theo bà, đâu là những bài học có giá trị cho công tác quy hoạch thoát nước và quản lý ngập lụt Hà Nội hôm nay?

- Vì không phải là một người chuyên làm công tác quy hoạch - xây dựng hay chuyên nghiên cứu về thoát nước và quản lý ngập lụt ở Hà Nội nên những chia sẻ của tôi chỉ mang tính tư liệu tổng hợp. Từ những nguồn tài liệu lưu trữ đã được tổng hợp này, tôi có thể đưa ra mấy nhận xét sau:  

Trong giai đoạn I, chính quyền thuộc địa Pháp mới chỉ thể hiện ý tưởng xây dựng Hà Nội thành "Thủ đô của Bắc Kỳ" với một trung tâm hành chính, thương mại, dịch vụ, tôn giáo theo tiêu chuẩn châu Âu ở khu vực quanh hồ Hoàn Kiếm. Nhưng trong khi trung tâm đó vẫn còn chưa được xây dựng xong và "khu phố Tây thứ nhất" còn đang trong quá trình hình thành thì người Pháp đã hướng tới khu đất rộng lớn ở phía Tây thành phố, bắt đầu từ vị trí Thành cổ để xây dựng "khu phố Tây thứ hai" với trụ sở các cơ quan đầu não của bộ máy chính trị cao cấp toàn Liên bang như Phủ Toàn quyền Đông Dương (nay là Phủ Chủ tịch), Sở Tài chính Đông Dương (nay là trụ sở Bộ Ngoại giao)…

 Chính vì thế, ở giai đoạn II, Hà Nội đã được phát triển thành "Thủ đô của Liên bang Đông Dương" thuộc Pháp với những công trình xây dựng rộng lớn và sang trọng hơn so với "khu phố Tây thứ nhất" ở Đông Nam hồ Hoàn Kiếm. Sự hiện diện của hai "khu phố Tây" với các công trình mang đậm phong cách kiến trúc châu Âu đó hiện nay đã trở thành di sản văn hoá của Hà Nội. Vì vậy, chính quyền thành phố Hà Nội cần có các biện pháp bảo vệ những di sản này.

Quy hoạch và xây dựng là 2 mặt của một vấn đề có thể ví như 2 mặt của một tờ giấy. Thành phố Hà Nội hiện nay đang ngày càng được mở rộng để đáp ứng nhu cầu gia tăng của dân số. Tuy nhiên, việc xây dựng ồ ạt các chung cư mà không đảm bảo được những yêu cầu kỹ thuật về hệ thống thoát nước đã khiến cho "Hà Nội mới" của chúng ta liên tục bị chìm sâu sau những trận mưa, bão. Chính quyền thành phố Hà Nội cần nghiêm túc đối mặt với sự thật này và cần nghiên cứu các giải pháp để chấm dứt hiện trạng đó.  

Mặt khác, người dân Hà Nội hiện nay cũng đã đủ điều kiện để tự cải tạo hoặc xây mới nơi ở của mình. Tuy nhiên, việc xây dựng tràn lan đã dẫn tới tình trạng kiến trúc của từng ngôi nhà thì đẹp nhưng tổng thể từng khu vực thì lại xấu. Vì thế, thành phố cũng cần có quy hoạch tổng thể trước khi không gian này bị phá vỡ.

Cuối cùng, các cơ quan hữu quan như UBND thành phố Hà Nội, Công ty TNHH một thành viên Thoát nước Hà Nội, Sở Xây dựng thành phố Hà Nội, Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội cũng nên nghiên cứu tài liệu lưu trữ về quy hoạch và kiến trúc của Pháp để lại, nhằm rút ra những bài học kinh nghiệm trong lĩnh vực này.

Ví dụ, trong mỗi lần quy hoạch, mở rộng hoặc xây dựng thêm khu phố mới, các kiến trúc sư người Pháp bao giờ cũng coi trọng đến các khoảng không gian, nơi giải trí, nơi trồng cây xanh... không những để tạo ra những góc đẹp của Thủ đô mà còn tạo ra những khoảng đất trống để nước có lối thoát. Những tài liệu đó hiện nay vẫn còn được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I và chắc chắn vẫn còn phát huy tác dụng, nếu nó được khai thác và được sử dụng một cách hữu ích nhất.

* Cảm ơn bà về cuộc trò chuyện!

(Còn tiếp)