Trị thủy cho Hà Nội (kỳ 4): Đừng quên "dòng sông mẹ"

Ngoài việc "làm sống lại" hệ thống sông nội đô như Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ, Sét, Hà Nội cũng cần đặc biệt quan tâm đến các dòng sông khác như sông Tích, sông Đáy, sông Nhuệ, sông Đuống, sông Cầu… và trên hết là sông Hồng - dòng sông mẹ nuôi dưỡng nền văn hóa Thăng Long - Hà Nội.

Bởi thực tế, đây không phải những mạch nước rời rạc, mà là một hệ thống liên thông thủy lực - sinh thái, quyết định an toàn lũ, năng lực tiêu thoát, nguồn cấp nước mùa kiệt, chất lượng môi trường và bản sắc không gian đô thị ven sông.

Và, tinh thần xuyên suốt trong chia sẻ của GS-TS Đào Xuân Học (nguyên Thứ trưởng Bộ NN&PTNT, Chủ tịch Hội Thủy lợi Việt Nam) là phải chuyển từ cách làm cục bộ sang quy hoạch tổng hợp, đa mục tiêu, dựa trên căn cứ pháp lý - kỹ thuật hiện hành để giải đúng và bền vững bài toán gắn với các sông Hà Nội.

Ba trụ cột hồi sinh "dòng sông mẹ"

Trước hết, GS-TS Đào Xuân Học đưa ra thực tế đáng lo ngại: Dòng chảy mùa kiệt trên nhiều sông ở Hà Nội bị suy giảm mạnh, mực nước sông Hồng có đoạn hạ tới 4-4,5 m do phù sa bị giữ lại ở các hồ chứa thượng nguồn và khai thác cát quá mức. Các công trình thủy lợi không thể lấy nước chủ động, kênh mương nội đồng "chết khát" ngay giữa mùa khô. Ô nhiễm hữu cơ - dinh dưỡng nặng nề tích tụ trên các lưu vực Nhuệ - Đáy, với COD, BOD, amoni vượt chuẩn nhiều lần, DO thấp, hệ sinh thái suy kiệt. Nước ô nhiễm lại chảy ngược ra Hồng, Đuống, Cầu, làm xấu đi chất lượng nguồn.

Bên cạnh đó, chức năng thoát lũ - nhất là hành lang thoát lũ khẩn cấp sông Đáy (2.500 m3/s) - chưa đáp ứng, lòng dẫn nhiều đoạn bị "thắt cổ chai", khoảng cách hai đê không đồng đều, dân cư xây dựng sát sông, cản trở dòng lũ.

Trên trục sông Hồng, tiềm năng kiến tạo một không gian đô thị - văn hóa ven sông vẫn bị bỏ lỡ vì chưa có lựa chọn tổ chức bãi sông - đê điều nhất quán, an toàn và hiệu quả.

Từ bức tranh đó, GS-TS Đào Xuân Học đề xuất tiếp cận theo ba trụ cột: căn cứ pháp lý - kỹ thuật rõ ràng, mục tiêu tổng hợp và giải pháp phù hợp từng lưu vực, nhưng đặt trong một hệ thống thống nhất.

Về căn cứ lập quy hoạch, GS-TS Đào Xuân Học cho biết: "Chúng ta có đầy đủ cơ sở pháp lý cho việc thực hiện quy hoạch tổng hợp trục sông Hồng như: Luật Đê điều và Luật Phòng, tránh và giảm nhẹ thiên tai; Quyết định của Chính phủ về tiêu chuẩn phòng, chống lũ và thoát lũ; Quy hoạch vùng đồng bằng sông Hồng; Quy hoạch Thủ đô Hà Nội và Luật Thủ đô; Các nghị quyết của Thành uỷ, UBND Thành phố…".

Về các mục tiêu cần đạt, GS-TS Đào Xuân Học nêu rõ: bảo đảm an toàn lũ và tiêu thoát chủ động (không làm dâng mực nước khi thoát lũ; khôi phục - nâng cấp hành lang thoát lũ sông Đáy 2.500 m3/s); tách - xử lý nước thải triệt để trước khi đổ vào sông; nâng mực nước và duy trì dòng chảy mùa kiệt qua nguồn tự chảy khi có đập dâng.

Ngoài ra, đó còn là các mục tiêu: phục hồi môi trường - hệ sinh thái; thuận lợi hóa giao thông thủy và sinh kế ven sông; tổ chức quy hoạch đê - bãi sông an toàn, hiệu quả, gắn kết với đô thị - giao thông - không gian công cộng, tạo hình ảnh đô thị ven sông hài hòa giàu bản sắc.

Tuy nhiên, chuyên gia này nhấn mạnh: Để làm được, cần phải tuân thủ luật, quy hoạch hệ thống, xác lập chỉ giới thoát lũ rõ ràng, mô phỏng thủy lực - chất lượng nước theo thời gian thực để định lượng các kịch bản, lựa chọn mô hình tổ chức bãi sông phù hợp. Đồng thời, thành phố phải giao cho một đơn vị chủ trì và yêu cầu sự phối hợp giữa các ngành để đảm bảo hiệu quả của dự án.

Để sông "sống", đô thị "thở"

Cũng theo GS-TS Đào Xuân Học, sông Hồng, sông Đuống, sông Cầu, sông Tích và các sông nội vùng đều kết nối và liên quan đến nhau. Vì vậy cải tạo môi trường nước của các con sông này cần đặt trong một quy hoạch tổng thể.

Cụ thể, trong Quy hoạch tổng thể quốc gia và Quy hoạch Vùng đồng bằng sông Hồng và trong các nghiên cứu đều có nội dung xây dựng hai đập dâng ở Sông Hồng và sông Đuống nhằm nâng cao mực nước ở sông Hồng tạo cảnh quan, làm sống lại các sông nội địa, các công trình thuỷ lợi có thể chủ động lấy nước từ sông Hồng. Nếu hai đập dâng trên sông Hồng và sông Đuống được xây dựng ở cao trình 4,5m thì các sông Đáy, Nhuệ, Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ, Sét đều có thể lấy được nước tự chảy, các công trình thuỷ lợi từ Việt Trì trở xuống đều có thể chủ động lấy được nước từ sông Hồng. Nhưng sông Tích và các công trình thuỷ lợi dọc sông Đà, Thao và Lô không lấy được nước.  

Còn nếu hai đập dâng trên sông Hồng và sông Đuống được xây dựng ở cao trình 6,0m thì tất cả các sông Tích, Đáy, Nhuệ, Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ, Sét đều có thể lấy được nước tự chảy, tất cả các công trình thuỷ lợi ven sông Đà, sông Hồng, sông Thao và sông Lô đều có thể chủ động lấy được nước.

Trên nền tảng chung ấy, GS-TS Đào Xuân Học kiến nghị, trong quy hoạch Thủ đô, sông Hồng là một trong năm trục động lực phát triển, vì vậy yêu cầu kết nối, gắn kết giữa thiên nhiên và con người Hà Nội là nhu cầu tất yếu.

Trước hết, đó là kết nối về chính sách, thể hiện trong tư duy quy hoạch tổng hợp phát triển đô thị theo định hướng đô thị đổi mới sáng tạo. Thứ hai, đó là kết nối cơ sở hạ tầng, từ các hệ thống công trình phòng tránh giảm nhẹ thiên tai, các hệ thống giao thông truyền thống đến hạ tầng công nghệ cao, hạ tầng công nghệ thông tin và chuyển đổi số, mở đường cho quá trình hiện đại hóa đô thị một cách bền vững.

Và thứ ba, đó là kết nối về văn hóa và trí tuệ để văn hóa thẩm thấu vào tất cả các lĩnh vực đời sống đô thị, trở thành nguồn lực phát triển dồi dào cho công nghiệp văn hóa và sáng tạo, góp phần định vị giá trị của Hà Nội trên bản đồ đô thị toàn cầu. Đồng thời, kết nối các mô hình sinh kế bền vững, hiệu quả của các nhóm, các cộng đồng dân cư ở các khu vực khác nhau của thành phố.

"Không có con đường tắt. Cách làm manh mún sẽ chỉ tạo thêm chi phí và rủi ro "Khôi phục các dòng sông của Hà Nội phải bắt đầu từ sông Hồng - dòng sông mẹ và lan tỏa trên toàn hệ, với mục tiêu kép: an toàn trước lũ và một dòng chảy mùa kiệt sạch, đủ, để sông "sống", đô thị "thở" và văn hóa, cảnh quan ven sông trở thành tài sản chung của Thủ đô" - ông Học nói.

Ông khẳng định: Khi những điều kiện đó hội đủ, các sông không chỉ hết "bịt thở", mà sẽ trở lại đúng vị thế: là lá phổi xanh, là mạch sống sinh kế, là trục không gian văn hóa - du lịch, và là niềm tự hào của người Hà Nội.

(Còn tiếp)