Trị thủy cho Hà Nội (kỳ 1): Từ 2 quyết sách tiêu thoát nước và phát triển thủy lợi Hà Nội

Những trận mưa cực đoan liên tiếp vừa qua lại cho thấy điểm yếu cốt tử của Hà Nội: ngập úng diện rộng, kéo dài nhiều giờ, thậm chí qua ngày. Biến đổi khí hậu làm mưa dữ dội hơn và kéo dài hơn là thực tế không thể phủ nhận. Vậy vì sao quy hoạch vẫn "thua" mưa?

Nếu trở lại các căn cứ chính sách và cấu trúc kỹ thuật đã định hình, có hai văn bản trụ cột giai đoạn 2009 - 2012: Quyết định 937/QĐ-TTg (01/7/2009) về quy hoạch tiêu nước hệ thống sông Nhuệ và Quyết định 4673/QĐ-UBND (2012) về quy hoạch phát triển thủy lợi Hà Nội đến 2020, định hướng 2030. Nhìn rõ từng văn bản và những trọng tâm chung giữa chúng giúp chỉ ra "nút thắt" triển khai và xác định thứ tự ưu tiên cho giai đoạn tới một cách thận trọng, có căn cứ. 

Hai Quyết định trụ cột

Quyết định số 937/QĐ-TTg (01/7/2009) của Thủ tướng Chính phủ là văn bản đặt "khung công suất" cho hệ thống tiêu thoát của lưu vực đô thị lõi Hà Nội thông qua một cấu phần hạ tầng trục rõ ràng: sông - kênh - cống trục - trạm bơm - cửa xả. 

Về phạm vi, quy hoạch bao gồm 20 quận, huyện của Hà Nội và tỉnh Hà Nam (cũ), với tổng diện tích 107.530 ha, trong đó diện tích thuộc Hà Nội là 87.820 ha. Về tiêu chuẩn thiết kế, nội thành áp dụng mưa 24 giờ cực trị với tần suất P = 10% và tiêu chí "mưa giờ nào tiêu hết giờ ấy"; ngoại thành và khu vực khác áp dụng mưa 3 ngày cực trị P = 10% với tiêu chí "mưa 3 ngày, tiêu 5 ngày".

"Hệ số tiêu q" là một thuật ngữ trong lĩnh vực thủy lợi, chỉ lượng nước cần phải tiêu thoát khỏi một đơn vị diện tích trong một đơn vị thời gian để đảm bảo yêu cầu tiêu nước. Nó có đơn vị là lít/giây/ha (l/s/ha). Hệ số tiêu q được quy định theo phân khu (ví dụ: phía Đông sông Tô Lịch q = 17,9 l/s/ha; phía Tây q = 19,7 l/s/ha; khu vực ngoại thành q = 6–8 l/s/ha). Cùng với đó là phân vùng tiêu theo ba hướng: bơm tiêu trực tiếp ra sông Hồng, bơm tiêu ra sông Đáy và tiêu vào sông Nhuệ - sông Châu.

Về hạng mục công trình, quyết định nêu rõ nhu cầu cải tạo - nạo vét sông Nhuệ (Liên Mạc - Hà Đông dài 20 km; Hà Đông - Lương Cổ dài 54 km), gia cố bờ, nâng cấp cống dưới đê (Nhật Tựu, Lương Cổ), kết hợp đường quản lý - bảo vệ công trình.

Trên trục tiêu cưỡng bức, quyết định xác định các trạm bơm chủ chốt: hướng sông Hồng có Liên Mạc I, II (mục tiêu 170 m3/s, kèm nhiệm vụ tiếp nguồn khi cần), Nam Thăng Long (9 m3/s), Yên Sở II (45 m3/s), Yên Sở III (55 m3/s) cùng Yên Sở I (45 m3/s); hướng sông Đáy có Yên Nghĩa (120 m3/s), Yên Thái (54 m3/s) và nâng cấp Đào Nguyên (15 m3/s); vùng tiêu vào sông Nhuệ có Ba Xá (20 m3/s) và danh mục nâng cấp - xây mới nhiều trạm khác kèm phụ lục.

Phân kỳ đầu tư đến năm 2015 ưu tiên nạo vét, củng cố đê - cống, hoàn thành các trạm chủ lực (Yên Nghĩa, Liên Mạc giai đoạn 1, Yên Sở II, Đông Mỹ, Ngoại Độ II) với tổng kinh phí dự kiến khoảng 7.800 tỷ đồng. Sau 2015 hoàn thiện các hạng mục còn lại với tổng mức đầu tư toàn quy hoạch khoảng 13.700 tỷ đồng từ nguồn ngân sách trung ương, địa phương, trái phiếu Chính phủ và ODA.

Về tổ chức thực hiện, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chủ trì phối hợp với UBND TP. Hà Nội, UBND tỉnh Hà Nam (cũ) và các bộ ngành. Hà Nội chịu trách nhiệm lập - phê duyệt quy hoạch chi tiết, đầu tư các hạng mục tập trung nước về trạm bơm và xử lý lấn chiếm hành lang công trình thủy lợi ven sông Nhuệ; Bộ Kế hoạch và Đầu tư phối hợp Bộ Tài chính cân đối vốn.

Nhìn ở góc độ kỹ thuật, Quyết định 937/QĐ-TTg nhấn mạnh hai ý: tăng năng lực dòng chảy của trục sông/kênh qua nạo vét - mở rộng tiết diện, và tăng năng lực tiêu cưỡng bức qua các trạm bơm cửa ngõ, đồng bộ với cửa xả và van ngăn triều, nhằm bảo đảm khả năng rút nước khi gặp điều kiện triều cao. Đồng thời, quyết định đặt nền tảng cho lộ trình tách dần nước mưa - nước thải tại các lưu vực trọng điểm để giảm tải cho cống chung và cải thiện môi trường nước sau mưa.

Đến năm 2012, UBND TP. Hà Nội ban hành Quyết định số 4673/QĐ-UBND phê duyệt Quy hoạch phát triển thủy lợi Thành phố Hà Nội đến năm 2020, định hướng đến năm 2030. Trọng tâm của quyết định này là phát triển hệ thống thủy lợi - thoát nước đô thị theo hướng điều tiết liên lưu vực và gắn kết chặt chẽ với quy hoạch không gian.

Cách tiếp cận chuyển từ xử lý cục bộ sang sử dụng mô hình thủy lực đô thị để phân lưu, xác định nút giao cắt, từ đó đưa ra thứ tự ưu tiên can thiệp; tăng dung tích điều tiết thông qua nạo vét, khơi thông, gia cố bờ các hồ hiện hữu, đồng thời nghiên cứu bổ sung hồ điều hòa ở các khu vực phát triển nhanh; thiết lập quy trình vận hành liên hoàn hồ - sông - trạm bơm - cống xả có hỗ trợ số liệu mưa, mực nước, lưu lượng theo thời gian thực. 

Bên cạnh đó, quyết định 2012 nhấn mạnh yêu cầu cập nhật mưa thiết kế theo cấp đô thị; từng bước tách nước mưa, nước thải ở các lưu vực ưu tiên; chuẩn hóa vật liệu, cấu kiện tại các vị trí dễ hình thành "nút thắt" (miệng thu, ga, bể tách cát - rác, cửa xả); và bảo vệ hành lang kỹ thuật để duy trì năng lực mặt cắt thiết kế.

Về tổ chức thực hiện, văn bản làm rõ phân cấp đầu tư - vận hành - bảo trì; lồng ghép yêu cầu thoát nước vào các dự án đô thị và hạ tầng ngay từ bước thiết kế; khuyến khích giải pháp tăng thấm - trữ - chậm (LID/Sponge City) ở cấp dự án, tạo "đệm" giảm đỉnh dòng chảy khi mưa lớn.

Hướng tới một mục tiêu

Dù tập trung vào các lớp giải pháp khác nhau, hai quyết định thống nhất về mục tiêu: nâng năng lực tiêu thoát để giảm ngập sau mưa lớn, phù hợp đặc thù đại đô thị có mạng sông hồ dày đặc.

Có thể hình dung cấu trúc bổ trợ hai tầng. Tầng thứ nhất là công suất trục: cải tạo - nạo vét sông/kênh theo mặt cắt thiết kế; hoàn thiện cống trục; nâng công suất và đảm bảo đường dẫn cho các trạm bơm cửa ngõ; áp dụng các tiêu chuẩn mưa thiết kế và hệ số tiêu đã được xác định. Tầng thứ hai là điều tiết phân tán: tăng dung tích hồ điều hòa hiện hữu, bổ sung hồ ở khu vực cần thiết; áp dụng giải pháp tăng thấm - trữ - chậm tại dự án, khu dân cư; thiết lập vận hành liên hoàn dựa trên dữ liệu thời gian thực. Khi tầng công suất trục bảo đảm "rút nước được" và tầng điều tiết phân tán "hạ đỉnh dòng chảy", tổng năng lực hệ thống sẽ ổn định và linh hoạt hơn trước những đợt mưa cường độ cao.

Từ khung định hướng này, thứ tự ưu tiên cho giai đoạn tới có thể xác lập theo ba nhóm. Thứ nhất, hoàn thiện các mắt xích tạo hiệu ứng hệ thống ngay khi hoàn thành: nạo vét - tăng tiết diện những đoạn sông/kênh còn "cổ chai"; kết nối các tuyến cống trục còn đứt gãy; bảo đảm công suất thiết kế và đường dẫn cho trạm bơm Yên Nghĩa, Yên Sở giai đoạn tiếp theo, Liên Mạc theo cấu hình mục tiêu.

Thứ hai, tăng dung tích và hiệu quả điều tiết: rà soát dung tích hữu ích của hồ hiện hữu, lập kế hoạch nạo vét - cải tạo theo ưu tiên dựa trên dữ liệu; nghiên cứu bổ sung hồ điều hòa gắn với công viên - hành lang xanh tại các khu vực đô thị hóa nhanh để đồng thời đáp ứng yêu cầu hạ tầng và giá trị không gian công cộng.

Thứ ba, nâng chuẩn quản trị - vận hành: đẩy nhanh lộ trình tách nước mưa - nước thải ở các lưu vực trung tâm; chuẩn hóa vật liệu - cấu kiện tại các vị trí dễ ùn tắc; tổ chức bảo trì trước - trong - sau mùa mưa; xây dựng nền tảng dữ liệu dùng chung (mưa, mực nước, lưu lượng bơm), công bố bản đồ thoát nước thời gian thực để hỗ trợ điều hành giao thông và ứng phó tại chỗ; ban hành kịch bản vận hành liên hoàn hồ - sông - bơm - cống theo các cấp mưa.

Một lưu ý quan trọng là cập nhật tiêu chuẩn - quy chuẩn thiết kế dựa trên chuỗi số liệu mưa mới. Mục tiêu là lựa chọn mức thiết kế hợp lý cho từng cấp hạ tầng, cân đối giữa mức độ an toàn, hiệu quả và chi phí. Các hạng mục trục có thể cần mức thiết kế cao hơn để bảo đảm ổn định lâu dài; các giải pháp phân tán ở cấp dự án có thể áp dụng định mức linh hoạt nhưng rộng khắp để tạo hiệu ứng tích lũy trên phạm vi toàn đô thị. Cùng với đó, bảo vệ hành lang kỹ thuật thông qua cắm mốc, công khai ranh giới quản lý và cơ chế giám sát thường xuyên giúp duy trì năng lực mặt cắt thiết kế, giảm nguy cơ hình thành "nút thắt" mới theo thời gian.

Về theo dõi kết quả, có thể sử dụng các chỉ số mục tiêu dễ kiểm chứng như: thời gian rút nước sau một trận mưa chuẩn tại từng lưu vực; số điểm úng ngập giảm theo mùa; tỷ lệ hoàn thành cải tạo cống trục - hồ điều hòa đạt chuẩn; mức độ kết nối dữ liệu giám sát thời gian thực của các trạm bơm và cửa xả. Những chỉ số này hỗ trợ điều hành, giúp điều chỉnh thứ tự ưu tiên hạng mục theo dữ liệu thực, đồng thời tạo nền cho việc phối hợp liên ngành.

Tóm lại, Quyết định số 937/QĐ-TTg (01/7/2009) của Thủ tướng Chính phủ đã định hình khung công suất trục cho hệ thống tiêu đô thị lõi Hà Nội với chuẩn mưa thiết kế, hệ số tiêu, phân vùng, danh mục công trình và phân kỳ đầu tư rõ ràng. Quyết định số 4673/QĐ-UBND (2012) của UBND TP Hà Nội bổ sung lớp tiếp cận điều tiết liên lưu vực, tích hợp thủy lợi - thoát nước với quy hoạch không gian đô thị, vận hành dựa trên dữ liệu và tăng cường giải pháp phân tán ở cấp dự án - khu vực. Hai văn bản bổ trợ nhau theo cấu trúc "công suất trục - điều tiết phân tán". Khi được triển khai đồng bộ và nhất quán, cấu trúc này có thể nâng dần năng lực chịu tải của hệ thống, giảm ngập sau mưa theo cách ổn định, phù hợp đặc thù địa hình - thủy văn và nhịp độ phát triển đô thị của Hà Nội.

(Còn tiếp)