TP.HCM trở thành "Thành phố điện ảnh" (kỳ 2 & hết): Chìa khóa thúc đẩy "hệ sinh thái" điện ảnh

Danh hiệu "Thành phố điện ảnh" do UNESCO ghi nhận là cột mốc quan trọng với TP.HCM. Tuy nhiên, để danh hiệu này thực sự phát huy giá trị, thành phố cần định hướng dài hạn và thực thi đồng bộ nhiều giải pháp như: Xây dựng chiến lược phát triển 10 - 20 năm, thành lập quỹ hỗ trợ điện ảnh và khuyến khích đồng sản xuất quốc tế, đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, công nghệ, đẩy mạnh đào tạo nhân lực...

Sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, nhà làm phim, doanh nghiệp và cộng đồng sáng tạo sẽ là chìa khóa thúc đẩy hệ sinh thái điện ảnh phát triển bền vững. Chỉ với sự chuẩn bị bài bản và tầm nhìn dài hạn, TP.HCM mới có thể tận dụng trọn vẹn cơ hội, khẳng định vị thế không chỉ là một đô thị năng động của Việt Nam, mà còn là điểm đến của điện ảnh châu Á và thế giới.

Bài toán nhân lực chất lượng cao

Điện ảnh vốn là ngành công nghiệp sáng tạo có chuỗi giá trị phức tạp, đòi hỏi lực lượng lao động đa dạng về chuyên môn, kể từ sáng tạo nội dung đến kỹ thuật, công nghệ và quản trị sản xuất. Tuy nhiên, nguồn nhân lực hiện nay của chúng ta vẫn chưa đáp ứng yêu cầu phát triển theo tiêu chuẩn quốc tế. Lực lượng lao động trong ngành vẫn mang tính tự phát, phân tán, chủ yếu trau dồi kỹ năng thông qua trải nghiệm thực tế. Khi các dự án sản xuất ngày càng lớn và phức tạp hơn, đòi hỏi quy trình chuẩn hóa và tính chuyên môn hóa cao, những hạn chế này càng bộc lộ rõ.

Không chỉ thiếu về số lượng, TP.HCM cũng thiếu hụt nhân lực trong nhiều nhóm chuyên môn sâu như đạo diễn hình ảnh, biên kịch, thiết kế sản xuất, thiết kế mỹ thuật, tạo hình nhân vật, kỹ thuật âm thanh trường quay và hậu kỳ, quản lý sản xuất, quản lý phim trường, pháp lý bản quyền, nhà phân phối... Sự thiếu hụt này buộc các đoàn phim phải thuê nhân sự nước ngoài với chi phí cao hoặc phải cắt giảm quy mô sản xuất.

Bên cạnh đó, hoạt động đào tạo chuyên môn còn tản mạn và thiếu hệ thống. Dù có nhiều cơ sở đào tạo nhưng các chương trình phần lớn thiên về lý thuyết, thiếu cọ xát thực tế; cơ sở vật chất chưa theo kịp công nghệ sản xuất hiện đại; chưa có sự gắn kết chặt chẽ giữa nhà trường - hãng phim - doanh nghiệp. Nhiều sinh viên tốt nghiệp không đáp ứng được yêu cầu tham gia sản xuất ngay.

So với các quốc gia trong khu vực, bất lợi về nhân lực này càng bộc lộ rõ. Thái Lan, Singapore và Malaysia đã triển khai chương trình đào tạo bài bản, liên kết sâu với các hãng lớn như Disney, Netflix, Universal... Nhân lực của họ được chuẩn hóa theo tiêu chuẩn quốc tế, có cơ hội tham gia nhiều dự án quy mô, được trả lương cao và giữ vị trí quan trọng trong thị trường khu vực.

Dù vậy, vẫn có những tín hiệu đáng mừng: Những năm gần đây, ngày càng nhiều nhân lực chất lượng cao là Việt kiều hoặc chuyên gia nước ngoài chủ động tìm kiếm cơ hội làm việc và hợp tác tại TP.HCM. Họ mang theo kinh nghiệm, kỹ năng và quy trình sản xuất quốc tế, qua đó mở ra cơ hội học hỏi, cọ xát và nâng cao trình độ chuyên môn cho đội ngũ trong nước. Sự hiện diện của lực lượng này, nếu được kết nối và phát huy đúng cách, có thể trở thành chất xúc tác mạnh trong quá trình nâng chuẩn nguồn nhân lực cho ngành điện ảnh thành phố.

Để giải quyết bài toán nhân lực, TP.HCM cần một chiến lược dài hạn với các giải pháp đồng bộ: Đổi mới mô hình đào tạo theo chuẩn công nghiệp, tăng thực hành tại phim trường và studio; hợp tác với các hãng phim; triển khai các chương trình liên kết quốc tế với các trường, viện điện ảnh lớn; mời chuyên gia nước ngoài giảng dạy, tổ chức workshop chuyên sâu. Thành phố cũng cần khuyến khích doanh nghiệp tham gia đào tạo tại chỗ, phát triển chương trình thực tập, đào tạo lại nhân sự và có chính sách ưu đãi cho doanh nghiệp đầu tư đào tạo chuyên môn.

Song song đó, việc xây dựng hệ thống chứng chỉ kỹ năng nghề với bộ chuẩn nghề nghiệp rõ ràng sẽ giúp minh bạch hóa năng lực, tạo nền tảng vững chắc cho tuyển dụng và phát triển chuyên môn. Cuối cùng, thu hút và giữ chân nhân tài là nhiệm vụ then chốt. Chính sách học bổng, quỹ tài năng, môi trường làm việc chuyên nghiệp và cơ hội tham gia dự án quốc tế sẽ góp phần giữ lại nhân lực chất lượng cao.

Hệ thống rạp chiếu, phát hành và phân phối chưa mạnh

Hiện nay, thị trường rạp chiếu tại Việt Nam chủ yếu do các hệ thống tư nhân vận hành, tập trung vào khai thác phòng vé và tối ưu hóa lợi nhuận ngắn hạn. Mô hình này khiến thị trường nghiêng mạnh về phim thương mại - trong khi các dòng phim nghệ thuật, độc lập hay thể nghiệm vốn có vai trò quan trọng trong việc định hình bản sắc điện ảnh và nuôi dưỡng tài năng mới lại có rất ít cơ hội tiếp cận khán giả.

Phần lớn các phim nghệ thuật hoặc độc lập chỉ được chiếu trong thời gian rất ngắn với số rạp hạn chế, khiến khán giả khó tiếp cận, doanh thu thấp, kéo theo việc giảm động lực sáng tạo và khó hình thành chuỗi giá trị kinh tế bền vững.

Bài toán phân phối quốc tế cũng gần như chưa được giải quyết. Việt Nam nói chung và TP.HCM nói riêng chưa có cơ chế hỗ trợ các nhà sản xuất trong nước tiếp cận thị trường toàn cầu thông qua đại diện thương mại (sales agency), phân phối bản quyền hay kết nối với các nền tảng OTT quốc tế. Vì vậy, dù có những tác phẩm chất lượng được đánh giá cao tại các liên hoan phim quốc tế nhưng nhiều bộ phim Việt Nam vẫn khó vượt ra khỏi biên giới.

Thêm vào đó, các hoạt động tiếp thị hay chợ phim, chợ dự án - vốn được xem là hạ tầng tiêu chuẩn của các trung tâm điện ảnh trong khu vực như Bangkok, Busan, Tokyo - vẫn còn thiếu vắng tại TP.HCM. Điều này khiến nhà làm phim Việt Nam thiếu môi trường để tiếp cận đối tác quốc tế, học hỏi định hướng thị trường và phát triển sự nghiệp bền vững.

Việc thiếu dữ liệu thị trường, tiêu chuẩn bản quyền và chính sách hỗ trợ phát hành kỹ thuật số khiến ngành điện ảnh chưa tận dụng được xu hướng xem phim mới. Nếu muốn phát triển ngành điện ảnh mang tầm khu vực, TP.HCM cần xây dựng chiến lược dài hạn nhằm khuyến khích phát triển hệ thống rạp độc lập và arthouse; xây dựng trung tâm hỗ trợ phân phối quốc tế, đào tạo đại diện thương mại và kết nối thị trường nước ngoài; phát triển chợ phim. Đồng thời, thành phố cần đẩy mạnh hỗ trợ phát hành trực tuyến và có chính sách ưu đãi cho các dòng phim nghệ thuật để tăng tính đa dạng của hệ sinh thái sáng tạo.

Chưa hình thành hệ sinh thái sáng tạo hoàn chỉnh

Một "Thành phố điện ảnh" đúng nghĩa không chỉ được xác định bằng một vài bộ phim "trăm tỷ" hay một liên hoan phim quốc tế tổ chức thường niên, mà đòi hỏi phải xây dựng được một hệ sinh thái sáng tạo khép kín, nơi mọi chủ thể trong chuỗi giá trị điện ảnh được kết nối chặt chẽ và cộng hưởng để phát triển. Về lý thuyết, hệ sinh thái này gồm các yếu tố gắn bó hữu cơ: Sản xuất - phát hành - công nghệ - nhân lực - truyền thông - chính sách - thị trường. Mỗi thành tố ấy đều đóng vai trò quan trọng trong việc tạo dựng một ngành công nghiệp bền vững.

Thị trường điện ảnh TP.HCM nói riêng và Việt Nam nói chung hiện vẫn phụ thuộc lớn vào doanh thu phòng vé nội địa, trong khi các lĩnh vực "ăn theo" như quảng cáo, thời trang, du lịch, sản phẩm phái sinh (merchandise) chưa phát triển tương xứng. Việc thiếu cơ chế phối hợp giữa ngành điện ảnh với các ngành công nghiệp văn hóa khác khiến giá trị lan tỏa bị hạn chế, chưa tạo được sức mạnh tổng hợp. Tất cả những hạn chế trên cho thấy hệ sinh thái điện ảnh của chúng ta vẫn ở giai đoạn sơ khai.

Để bứt phá, thành phố cần thiết lập cơ chế đối thoại và phối hợp giữa các chủ thể trong hệ sinh thái; hỗ trợ phát triển doanh nghiệp sáng tạo, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ và phân phối; tăng cường kết nối giữa đào tạo - sản xuất - thị trường. Đồng thời, cần xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo và các cụm công nghiệp văn hóa chuyên biệt cho điện ảnh, bên cạnh việc ban hành các chính sách ưu đãi nhằm thu hút đầu tư tư nhân và quốc tế.

Chỉ khi các thành tố được kết nối chặt chẽ và vận hành đồng bộ, TP.HCM mới có thể chuyển từ vị thế một đô thị "có điện ảnh" thành một "Thành phố công nghiệp điện ảnh" đúng nghĩa, đủ sức cạnh tranh trong khu vực và trên trường quốc tế.