Nhà thơ Trần Tâm: Văn học trong nhà trường giáo dục nhân cách cho trẻ

Những năm sau này, Trần Tâm được biết đến là tác giả của các bộ tiểu thuyết đầy trăn trở về cuộc sống của những người thợ mỏ. Tuy nhiên, buổi ban đầu ông bước vào con đường sáng tác bằng văn và thơ dành cho thiếu nhi.

Xem chuyên đề Gặp gỡ các tác giả trong SGK TẠI ĐÂY

Bài thơ Mưa của Trần Tâm đã nằm "kiên cố" trong sách giáo khoa từ năm 1999 đến nay, trải qua nhiều lần cải cách. Hiện nay, tác phẩm này được in trong sách Tiếng Việt 3, tập 2, bộ Kết nối tri thức với cuộc sống.

Bài thơ 7 năm cất trong sổ

* Xin ông chia sẻ với độc giả về hoàn cảnh ra đời của bài thơ "Mưa"?

- Bài thơ ra đời vào một buổi chiều mùa Hè nóng nực năm 1978. Cánh đồng trước cửa nhà tôi lúa đang chuẩn bị làm đòng. Cây lá héo rũ chờ nước. Không gian oi nồng. Một lúc sau, mây đen cuồn cuộn. Trời đổ mưa to như trong bài thơ miêu tả. Đoạn kết bài thơ được lấy ý từ trong câu ca dao: "Lúa chiêm lấp ló đầu bờ/ Hễ nge tiếng sấm phất cờ mà lên". Bài thơ ra đời đơn giản thế thôi.

Khi sáng tác xong, tôi nhớ chỉ chữa có vài chữ. Ví dụ: "Mặt trời lật đật/ Chui vội trong mây" thành "Mặt trời lật đật/ Chui vào trong mây", vì nghĩ chữ "lật đật" bên trên đã mang nghĩa vội vàng rồi. Nói chung, tôi chữa rất ít rồi để đấy, cùng đám bạn chuẩn bị đuốc lửa tối đi soi ếch. Mưa rào đột ngột thế, đi soi ếch thì phải biết. Cứ gọi là nặng giỏ.

Sau đó, Mưa được tôi xem xét, đọc đi đọc lại vài lần rồi chép sạch sẽ vào sổ, bỏ đấy, chờ dịp gửi tạp chí Người vùng mỏ ở Quảng Ninh, số đặc biệt in các sáng tác cho thiếu nhi. Ngày ấy in được một vài bài trong 1 năm khó lắm. Mãi đến năm 1984, nó mới được đăng trên Người vùng mỏ, tập 34. Tôi được đăng chùm thơ thiếu nhi 4 bài. Riêng bài Mưa bị in sai, khổ 3 và khổ 4 lộn vào nhau, nên sự vui mừng giảm đi rõ rệt.

* Vậy hành trình bài thơ này đến với sách giáo khoa như thế nào, thưa ông?

- Năm 1991, Ủy ban Bảo vệ và chăm sóc bà mẹ và trẻ em Việt Nam phối hợp với UNICEF tổ chức cuộc thi sáng tác cho các em. Tôi gửi 3 truyện ngắn tham gia, trong đó 2 truyện Cánh cò năm ấy và Con mướp nhà tôi đoạt giải Ba. Chính nhờ cuộc thi này mà tôi được tham dự trại sáng tác của Ban Văn học thiếu nhi Hội Nhà văn Việt Nam vào mùa Hè năm ấy, tổ chức 1 tháng ở Hà Nội.

Trại sáng tác do nhà thơ Định Hải phụ trách và nhà thơ Phạm Hổ làm trưởng trại. Các sáng tác của trại viên được các nhà văn Vũ Tú Nam, nhà văn Kim Lân, nhà thơ Trần Đăng Khoa, nhà thơ Lê Đình Cánh trực tiếp góp ý. Trại viên tiếp thu bằng cách tự sửa bản thảo của chính mình.

Trong trại sáng tác đó, nhà thơ Định Hải yêu cầu anh chị em chọn gửi từ 3 đến 5 tác phẩm tiêu biểu của mình để đưa vào Tuyển tập văn học thiếu nhi 50 năm. Tôi có 2 bài được chọn là Mưa và Xe phun nước. Sau này, bài thơ Mưa được đưa vào sách giáo khoa, rút ra từ tuyển thơ này.

* Trong ngần ấy năm, liệu có những lần bài thơ này bị "tam sao thất bản" nữa không?

- Trong nhiều năm, tôi hay phàn nàn về câu: "Chớp và tiếng sấm...", nhưng đó không phải là sự "tam sao thất bản" từ bạn đọc, mà từ chính tôi. Ngay từ khi bài thơ được in trong tuyển, tôi đã thấy trong câu "Chớp và tiếng sấm" có chữ "và" là không ổn. Nó lười nhác, không linh hoạt như những chữ khác. Tôi đã chọn chữ " dồn" thay cho chữ "và", nhưng chỉ biết để thế, khi nào đăng thì thay.

Mãi mà không có dịp, may thay đến năm 2011, một nữ phóng viên của tập san Vì trẻ thơ liên hệ phỏng vấn. Tôi đã trả lời, chính thức nói lên ý định thay chữ "dồn" cho chữ "và". Khi đăng lên, mấy năm sau, trong sách Tiếng Việt 3, tập 2, chữ "và" đã được thay bằng chữ "dồn".

Văn học cần tích cực giáo dục nhân cách trẻ em

* Bài thơ ra đời đã non nửa thế kỷ mà ông vẫn nhớ như in hành trình của nó, có lẽ còn những kỷ niệm dễ thương khác?

- Bài Mưa được đưa vào sách giáo khoa, ban đầu tôi cũng không biết. Năm 2003, tôi ngang qua nhà hàng xóm thấy cô giáo dạy thêm tại nhà đang cho học sinh đồng thanh đọc bài thơ này. Tôi đứng lại nghe. Cô giáo nói các em thấy không, tác giả phải thân thuộc, tha thiết lắm mới có những chi tiết thơ gần gũi, chân thật như vậy. Tôi nghe lòng rộn lên niềm tự hào, nhưng chỉ nghĩ rằng cô ấy đã lấy bài thơ ở đâu đó để đưa vào giảng cho thêm phần sinh động.

Sau này, nghe bạn bè nói, tôi mới biết và tìm hiểu, thì ra, bài thơ đã được in trong tài liệu tham khảo cho các thầy cô giảng dạy từ năm 1998. Sau đó 1 năm, bài thơ này chính thức được đưa vào chương trình giảng dạy Tiếng việt 3.

Cho đến giờ này, đã nghỉ hưu, cô giáo hàng xóm cũng chưa biết tôi làm thơ và là tác giả bài thơ Mưa mà cô đã giảng dạy rất nhiều lần.

* Gần đây có nhiều chuyện đau lòng về bạo lực học đường, với một tác giả đã sáng tác rất nhiều tác phẩm cho tuổi học trò, ông có gợi ý gì về việc dùng văn chương để giáo dục con trẻ em không?

- Tôi không phải là người có chuyên môn trong ngành giáo dục nên khó có thể đưa ra một gợi ý nào hữu ích trong việc dạy văn trong nhà trường, nhưng tôi nghĩ văn chương, nhất là văn học trong nhà trường, phải góp phần tích cực trong việc giáo dục nhân cách cho các cháu.

Hiện nay, văn chương nói chung và vẻ đẹp tiếng Việt chưa được coi trọng và khai thác đúng tầm trong nhà trường. Cần phải thay đổi, cải cách thế nào đó cho học sinh thích thú khi học môn văn ngay từ những năm đầu chương trình phổ thông. Từ sự yêu thích học văn, các cháu sẽ tiếp cận, thẩm thấu được những giá trị nhân văn trong nhà trường và ngoài xã hội, như vậy tình trạng bạo lực học đường mới thuyên giảm đáng kể. Không nên để xảy ra những cử chỉ, những hành vi ứng xử vô cùng phản cảm trong nhà trường. Quan hệ giữa thầy cô với học sinh cần giống như quan hệ trìu mến giữa cha mẹ với con cái.

"Tuổi già, mọi việc không thể nói trước được"

* Những năm trước, ông sáng tác cho thiếu nhi rất nhiều, nhưng hiện tại dường như hiếm thấy tác phẩm mới, vì sao vậy?

- Từ lâu rồi tôi không sáng tác cho lứa tuổi măng non nữa, vì viết cho các cháu là một việc cực kỳ khó. Khi những trang viết đã đuối, không thể bằng giai đoạn trước, thì tốt nhất là đừng viết, chứ không thể viết giả, nhất là viết cho các cháu.

* Ông có nhiều tác phẩm đồ sộ viết về thân phận những người thợ mỏ. Với ông, bao nhiêu đó đã đủ chưa?

- Xuất phát từ thợ mỏ, tôi có 35 năm gắn bó với tầng bè, phay vỉa… nên viết về nó là một trách nhiệm, cũng như thế mạnh của mình. Thợ mỏ là đề tài khó mà khai thác hết. Mỗi khi viết, thì những mảnh đời, những số phận cứ ngồn ngộn, cứ sôi sục ùa về. Sức khỏe ngày càng suy yếu, nhiều khi lực bất tòng tâm, tôi muốn viết mà không thể viết.

* Điều gì đã thôi thúc người thợ mỏ Trần Tâm cầm bút?

- Tôi yêu thích văn chương từ nhỏ. Sự yêu thích ấy khiến tôi sáng tác từ rất sớm. Năm 1967, khi đang học phổ thông, tôi đã có thơ đăng báo Thiếu niên tiền phong. Được các bậc đàn anh, bạn bè, các hội, các mỏ than, các công trường, các nhà xuất bản... giúp đỡ, động viên cả về tinh thần và vật chất, tôi đã ra được khoảng 20 đầu sách. Trong đó có bộ tiểu thuyết Đất bỏng (4 tập) được giải Nhất trong cuộc thi do Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam và Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức, được Thủ tướng Chính phủ tặng bằng khen năm 2015.

* Ông có đang viết hoặc đang ấp ủ tác phẩm nào không?

- Tôi vẫn thích thú viết, nhưng tốc độ chậm rồi. Hiện có bản thảo 1 tập ký, 1 tập truyện ngắn, 2 tập tản văn, 1 tập tạp văn, 2 tập thơ chưa có điều kiện xuất bản… Tuổi già mọi việc không thể nói trước được!

* Cảm ơn những chia sẻ của ông!