Mỗi cơ quan báo chí, nhà báo cần không ngừng đổi mới để tạo ra bản sắc riêng

Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), nhà báo Lê Quốc Minh, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó trưởng Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng biên tập Báo Nhân Dân đã dành thời gian trả lời phóng viên Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN).

Về những đóng góp của các nhà báo - chiến sỹ của cả nước nói chung, của TTXVN nói riêng trong công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc và xây dựng đất nước; về những cơ hội, thách thức của báo chí trong công cuộc tinh giản bộ máy; về các xu hướng báo chí cần hướng tới để tăng thêm nguồn thu trong bối cảnh cách mạng khoa học công nghệ đang phát triển vượt bậc.

* Thưa nhà báo Lê Quốc Minh, với vai trò Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, ông đánh giá như thế nào về sự đóng góp của báo chí Việt Nam trong trong lịch sử của dân tộc?

- Báo chí cách mạng Việt Nam có sự khác biệt với báo chí của các quốc gia khác. Đó là chúng ta luôn đặt tinh thần phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân lên hàng đầu và sứ mệnh rất quan trọng của báo chí cách mạng đó là tuyên truyền chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, là diễn đàn của nhân dân, là nơi phản biện các chính sách xã hội.

Thời gian qua, kể từ khi báo chí ra đời rất sơ khai với rất ít trang báo, rất ít tờ báo, lực lượng làm báo rất mỏng, chúng ta đã đi theo con đường này để động viên, cổ vũ, dẫn dắt và thậm chí là hoạt động cách mạng. Trong các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, chúng ta cũng phản ánh rất hiệu quả từng bước tiến công của bộ đội trên chiến trường, trên bàn đàm phán; trong thời bình về sự phát triển kinh tế - xã hội. Đặc biệt là những năm gần đây dù đã phát triển theo kịp sự phát triển chung trên thế giới, báo chí Việt Nam vẫn giữ nguyên được bản chất cốt lõi, đó là phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân và tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Đó chính là đóng góp lớn nhất của báo chí cách mạng Việt Nam trong 100 năm qua.

* Là lực lượng luôn ở tuyến đầu, sát cánh cùng Quân đội nhân dân anh hùng có mặt ở mọi mặt trận trong thời kỳ kháng chiến, cũng như công cuộc xây dựng đất nước, đã có hàng trăm nhà báo ngã xuống trong tư thế người chiến sỹ; trong đó có sự đóng góp không nhỏ của các nhà báo - liệt sỹ của TTXVN. Ông hãy chia sẻ cảm xúc của mình khi ngày 21/6 đang tới gần?

- Thống kê sơ bộ cho đến giờ có tổng cộng khoảng 512 nhà báo - chiến sỹ đã hy sinh cao cả trong chiến tranh; trong số này, số nhà báo - liệt sỹ của TTXVN chiếm hơn 1/2, nhất là trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Vào chiến trường đa phần là phóng viên, kỹ thuật viên của TTXVN và điện ảnh Quân đội. Thực sự là nhờ sự dấn thân, đổ máu, thậm chí hy sinh cả tính mạng của họ đã giúp mang lại những dòng tin, bức ảnh được lưu giữ đến hiện nay. Rất nhiều liệt sỹ trong số đó vẫn chưa tìm được thi thể, không biết được nơi chôn cất. Hội Nhà báo Việt Nam, các cơ quan báo chí và gia đình các nhà báo – liệt sỹ vẫn đang tiếp tục tìm kiếm những người con của đất nước đã ngã xuống trong các cuộc kháng chiến bảo vệ Tổ quốc. 

Tấm lòng của thế hệ tiếp nối luôn tưởng nhớ đến các nhà báo - liệt sỹ, thể hiện qua sự tri ân. Gần đây, Hội Nhà báo Việt Nam đã tổ chức Lễ cầu siêu các liệt sỹ - nhà báo tại chùa Âu Lạc (Chùa Da, thành phố Vinh, Nghệ An). Đây là ngôi chùa duy nhất trong cả nước thờ tự 512 nhà báo - liệt sỹ đã hy sinh khi đang tác nghiệp tại chiến trường và trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc. Hoạt động này phần nào thể hiện được sự trăn trở, lòng biết ơn của các thế hệ làm báo đi sau đối với sự hy sinh của các thế hệ cha anh.

* Thưa ông, báo chí cần có những giải pháp gì để tháo gỡ "nút thắt" về kinh tế, trong bối cảnh bùng nổ của mạng xã hội và các nền tảng số?

Có thể nói là báo chí đang đứng trước những thách thức chưa từng thấy. Trong hàng trăm năm phát triển của báo chí, từ báo in đến phát thanh, truyền hình, báo điện tử, từng giai đoạn nhất định chúng ta đã nhìn thấy những khó khăn cũng như cơ hội đối với từng loại hình. Nhưng có lẽ chưa bao giờ những thách thức đối với báo chí lớn như bây giờ. Không chỉ báo in - một nền tảng rất truyền thống; không chỉ phát thanh, truyền hình - những nền tảng từng có những thời kỳ huy hoàng; kể cả báo điện tử vốn đã được kỳ vọng cứu vãn được sự đi xuống của các nền tảng truyền thống cũng khó phát huy hiệu quả trong thời điểm hiện nay. Do sự cạnh tranh với mạng xã hội, với việc mỗi người dân đều nắm trong tay những công cụ, phần mềm làm báo hiện đại, theo thống kê, một ngày trên thế giới có cỡ khoảng 7 tỷ thông tin được phát lên; trong số rất nhiều thông tin như vậy, ngày càng nhiều những nội dung không được kiểm chứng, sai lệch hoặc thậm chí là bóp méo, tin giả. Đặc biệt là trong thời gian gần đây, với sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo tạo sinh, năng lực để sản xuất ra tin giả còn vượt trội nhiều lần so với con người.

Trên mạng xã hội hiện nay tràn ngập thông tin khó có thể nhận biết đâu là tin giả, đâu là tin thật, điều đáng lo ngại là hiện nay người đọc không phải ai cũng tìm đến các cơ quan báo chí chính thống để kiểm chứng, kiểm định thông tin. Họ dễ dàng tin vào những thông tin trôi nổi trên mạng mà những thông tin này ngày càng trở nên tinh vi hơn, được làm một cách nắn nót hơn, ngày càng khó phân biệt hơn... Trong bối cảnh số lượng người đến với báo chí ngày càng bị ảnh hưởng như vậy, báo in, phát thanh, truyền hình đều bị suy giảm. Đặc biệt là việc quảng cáo trên nền tảng digital có tăng nhưng chỉ dành cho các nền tảng, sản phẩm khác chứ không chỉ vào cho báo chí. Vì vậy, "miếng bánh" quảng cáo mặc dù ngày càng lớn, nhưng nó lại không rơi vào báo chí.

Đặc biệt là sau thời kỳ dịch COVID-19, kinh tế thế giới cũng trải qua những khó khăn nhất định, ngân sách về quảng cáo cũng bị ảnh hưởng rất nhiều. Báo chí đang đứng trước rất nhiều khó khăn. Làm thế nào để giải "bài toán" kinh tế báo chí là rất đau đầu. Với báo chí Việt Nam, nguy cơ này lớn hơn, bởi đa phần các cơ quan báo chí quá phụ thuộc vào quảng cáo. Đặc biệt từ năm 2024, khi thế giới đã chỉ ra rằng là việc chúng ta lệ thuộc vào quảng cáo trên mạng, theo kiểu là càng nhiều người xem, càng nhiều click thì càng được hưởng quảng cáo nhiều, thì hiện tại mô hình này đã được chứng minh là thất bại. Nhiều click không đồng nghĩa với việc doanh thu quảng cáo điện tử tăng lên.

Việc báo chí hợp tác với các nền tảng xuyên biên giới như là Facebook, Google cũng không mang lại nguồn thu. "Mối lương duyên" giữa báo chí và mạng xã hội cũng dẫn đến khó khăn đổ vào báo chí nhiều hơn. Khi báo chí hợp tác với các mạng xã hội để lan tỏa thông tin và thấy có nhiều người đến với báo, chúng ta nghĩ là mình sẽ có được cơ hội nhưng thực chất là chúng ta chỉ có traffic (lượng truy cập), chứ không có độc giả. Người đọc đến nhưng chúng ta không biết họ là ai, dần dần sẽ không hiểu họ để có thể cung ứng những nội dung phù hợp. Khi các nền tảng mạng xã hội có đủ nhiều người dùng, họ sẽ lại quay lưng với báo chí. Đây là những khó khăn mà trong thời gian ngắn sắp tới báo chí sẽ phải cố gắng tìm ra lời giải. Bởi, nếu báo chí truyền thống bị thu hẹp, thậm chí là không hoạt động được thì sẽ không thể làm tốt được sứ mệnh của mình đó là tuyên truyền chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, là diễn đàn của nhân dân.

Trong các chiến lược chuyển đổi số, việc dựng tường thu phí và thu phí người dùng là một trong những giải pháp hầu hết các cơ quan báo chí lớn trên thế giới đã áp dụng với nhiều cách khác nhau.

Có thể là thu phí toàn bộ (tất cả các bài đọc đều thu phí); sử dụng paywall (bức tường phí) – cho phép người đọc đọc một số lượng nhất định, sau đó phải trả tiền. Hay cách khác là freemium (thuật ngữ chỉ một loại mô hình kinh doanh liên quan đến việc cung cấp cho khách hàng cả dịch vụ miễn phí và dịch vụ tính phí). Đây là cách thức một số cơ quan báo chính ở Việt Nam cũng đã thử nghiệm. Tuy chưa thành công lắm nhưng tôi nghĩ là cần kiên định những con đường này. Cần có thời gian để người dùng làm quen và có thể thuyết phục được một tỷ lệ người đọc trong xã hội sẵn sàng trả phí để được đọc báo chí chính thống trong thời gian tới.

* Trong sự đổi mới, chúng ta cần không ngừng phát triển khoa học công nghệ. Tuy nhiên hiện nay vẫn có không ít cơ quan báo chí đang "loay hoay" với việc phát triển khoa học công nghệ và giữ gìn bản sắc. Ông đánh giá điều này như thế nào?

- Tôi cho rằng việc ứng dụng công nghệ không liên quan đến giữ gìn bản sắc. Nhiều cơ quan báo chí lo ngại bởi cứ nghĩ đến đổi mới, sáng tạo là nghĩ đến đầu tư những khoản kinh phí lớn cho thiết bị, phần mềm, đào tạo nhân lực. Đương nhiên không thể không đầu tư nhưng đầu tư lớn chưa chắc đã mang lại hiệu quả cao. Không phải cứ thấy đơn vị báo chí bạn đầu tư phần mềm, công nghệ mới là tòa soạn mình phải đầu tư cái đó bằng được mà mình cần tìm hiểu xem đối tượng độc giả của mình cần gì và cần công cụ nào để đáp ứng được yêu cầu của họ và khi ứng dụng công nghệ như thế phải làm sao giữ được bản sắc riêng của mình. Mỗi tờ báo có một bản sắc riêng, nếu mất bản sắc, tờ báo đó sẽ không còn giá trị. Ứng dụng công nghệ để giúp mỗi tờ báo nâng giá trị bản sắc của mình lên, để thông tin đến được với đối tượng không chỉ trong địa phương, địa bàn mà kể cả trên thế giới.

* Trong bối cảnh sắp xếp, tinh gọn các cơ quan báo chí, ông cho rằng báo chí có những thuận lợi khó khăn gì? Thời gian tới cần giải pháp nào để báo chí phát triển mạnh mẽ trong tình hình mới, thưa ông?

- Tinh gọn là chủ trương rất đúng đắn. Không chỉ trong lĩnh vực báo chí mà bất kỳ lĩnh vực nào, bộ máy cũng cần phải tinh, gọn và hiệu quả, vì vậy không thể đặt riêng báo chí để mình có sự đặc biệt. Công nghệ mới giúp cho các cơ quan báo chí xử lý công việc hiệu quả với số lượng người ít hơn. Như ở Bắc Âu, số lượng người làm cho báo chí là rất ít nhưng vẫn rất hiệu quả.

Tuy nhiên, sau khi tinh gọn, nhiều người đã cống hiến nhiều năm, có năng lực cao nhưng do sự canh tranh, họ không thể tiếp tục làm việc trong lĩnh vực báo chí mà phải đi tìm kiếm cơ hội của những ngành khác. Hãy nên coi đây là việc thông thường trong xã hội, bởi luôn có sự cạnh tranh ở bất kỳ lĩnh vực nào. Một tổng giám đốc hôm nay đang làm việc nhận lương cao, ngày mai vẫn có thể bị mất việc; một nhân viên cũng vậy và một người làm báo thì cũng không khác gì với các lĩnh vực khác.

Để chuẩn bị tâm thế cho việc này, tôi cho rằng mỗi cá nhân nói chung, cũng như những người làm công việc báo chí cần phải trang bị cho mình những năng lực, kiến thức linh hoạt để có thể thích ứng trong bất kỳ môi trường nào. Nếu không làm báo nữa có thể làm trong lĩnh vực khác, ví dụ như: truyền thông doanh nghiệp; công việc về sự sáng tạo về ngôn từ... Có nhiều công việc khác trong xã hội chứ không phải không làm báo có nghĩa là mình không còn cơ hội nào khác. Nên nghĩ một cách linh hoạt, như vậy chúng ta sẽ thấy rằng cơ hội này sẽ đến với mọi người và thách thức cũng đến với tất cả mọi người.

Báo chí đang đứng trước một bước ngoặt rất quan trọng, với nhiều thách thức nhưng khi nhìn nhận rõ những thách thức đó, chúng ta cũng thấy có những cơ hội được làm nghề một cách chuyên nghiệp, sáng tạo, có cơ hội để cạnh tranh, để khẳng định vị thế của báo chí chính thống, cơ hội để thể hiện năng lực của từng nhà báo, cũng như từng cơ quan báo chí.

Tôi mong muốn các cơ quan báo chí, cũng như từng nhà báo không ngừng đổi mới sáng tạo, để mỗi nhà báo tạo ra bản sắc riêng của mình; mỗi cơ quan báo chí tạo ra dấu ấn riêng có, từ đó thu hút được độc giả, khán thính giả. Có như vậy, vị thế vai trò của báo chí mới được khẳng định, cũng như làm tốt việc tuyên truyền hiệu quả đường lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và là diễn đàn của nhân dân, phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân.

* Trân trọng cảm ơn ông!