Lý luận, phê bình văn học Việt Nam sau đổi mới: Hướng tới không gian học thuật mở hiện đại

Ngày 29/10, tại Hà Nội, Viện Văn học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức Hội thảo khoa học "Lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ đổi mới 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển" nhằm tổng kết, đánh giá thực trạng, ghi nhận những thành tựu, nhận diện hạn chế và định hướng phát triển của lý luận, phê bình văn học Việt Nam trong 40 năm đổi mới.

Hội thảo có sự tham gia của đông đảo các chuyên gia, nhà khoa học, nhà nghiên cứu lĩnh vực văn học.

Phát biểu tại hội thảo, Tiến sĩ Đặng Xuân Thanh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhấn mạnh, công cuộc đổi mới năm 1986 là bước ngoặt lịch sử, mở ra thời kỳ phát triển năng động, sáng tạo và hội nhập quốc tế mạnh mẽ. Trong bức tranh đổi mới chung đó, văn học Việt Nam, đặc biệt là lý luận và phê bình văn học đã có những chuyển biến quan trọng về tư duy, nhận thức, phương pháp, cách tiếp cận.

Tiến sĩ Đặng Xuân Thanh cho rằng, lý luận và phê bình văn học 40 năm qua không chỉ đồng hành cùng sáng tác và công chúng mà còn góp phần xây dựng nền tảng lý luận, định hướng tư tưởng, thẩm mỹ, nền tảng tinh thần của xã hội, dân tộc. Hội thảo có ý nghĩa đặc biệt, vừa tổng kết thực trạng, ghi nhận thành tựu, nhận diện hạn chế, dự báo xu hướng phát triển lĩnh vực lý luận, phê bình văn học, vừa đóng góp tiếng nói khoa học, trí tuệ cho công cuộc tổng kết 40 năm đổi mới đất nước và góp ý cho Dự thảo văn kiện Đại hội XIV của Đảng.

Theo Tiến sĩ Vũ Thị Hà, Viện Văn học, việc tổng kết thực tiễn văn học, nghệ thuật 50 năm sau Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước và 40 năm đổi mới không chỉ là nhiệm vụ chính trị quan trọng mà còn là yêu cầu khoa học cấp thiết của công tác nghiên cứu văn học hiện nay.

Tiến sĩ Vũ Thị Hà cho biết, giai đoạn sau năm 1986 đánh dấu những biến chuyển sâu sắc về tư duy, phương pháp và hệ thống lý thuyết tiếp cận. Lý luận, phê bình văn học Việt Nam đã tiếp thu nhiều thành tựu quốc tế, hình thành các xu hướng nghiên cứu đa dạng như, ký hiệu học, tự sự học, phân tâm học, mỹ học tiếp nhận, nghiên cứu văn hóa và xã hội học văn học. Tuy vậy, hoạt động lý luận, phê bình vẫn còn những hạn chế nhất định như: thiếu công trình mang tính hệ thống, chưa có sự phân hóa rõ giữa nghiên cứu và phê bình báo chí, khả năng vận dụng lý thuyết mới còn hạn chế.

Trước yêu cầu đổi mới, chuyển đổi số và hội nhập quốc tế sâu rộng, đánh giá thực trạng, nguyên nhân, bài học và định hướng phát triển lý luận, phê bình văn học là nhiệm vụ quan trọng, góp phần cung cấp luận cứ khoa học cho việc xây dựng các văn kiện Đại hội XIV của Đảng.

Tiến sĩ Hà Thanh Vân, Trung tâm Xúc tiến Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam cho rằng, cần tái xác lập mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số. Phê bình văn học không chỉ dừng ở việc khen hay chê mà phải giúp công chúng hiểu sâu hơn bản chất sáng tạo văn chương, định hướng giá trị thẩm mỹ và nhân văn của tác phẩm. Do đó, cần mở rộng phạm vi phê bình, kết nối với các lĩnh vực như, điện ảnh, âm nhạc, thời trang, truyền thông để hình thành không gian đối thoại gần gũi, đa chiều giữa phê bình, công chúng, văn hóa, văn học. Trong thời đại số, lý luận và phê bình chịu tác động mạnh mẽ nhưng cũng có cơ hội đổi mới phương pháp, mở diễn đàn học thuật trực tuyến, tăng cường hợp tác quốc tế, qua đó, đưa phê bình Việt Nam tiệm cận đời sống học thuật khu vực và thế giới.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Dân, nguyên Phó Viện trưởng Viện Thông tin Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) cho rằng, trong bối cảnh văn hóa, tư tưởng và đời sống xã hội nhiều biến động, cần định hướng lại hoạt động nghiên cứu lý luận và phê bình văn học Việt Nam. Ba nguyên tắc "dân tộc, khoa học, đại chúng" trong Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 đến nay vẫn là nền tảng cho mọi hoạt động sáng tạo và nghiên cứu văn học, nghệ thuật.

Theo Phó Giáo sư Nguyễn Văn Dân, hiện nay, nghiên cứu lý luận, phê bình còn nặng lý thuyết, thiếu ứng dụng thực tiễn. Nhiều công trình chịu ảnh hưởng phương Tây nhưng chưa phản ánh đặc thù văn hóa Việt Nam, dẫn đến khoảng cách với đời sống. Do vậy, khi vận dụng lý thuyết hiện đại cần tỉnh táo, chọn lọc phù hợp, tránh rập khuôn, bởi nghiên cứu phải vừa học thuật, vừa thực tiễn, góp phần thúc đẩy sáng tạo và phát triển văn học dân tộc. Lý luận và phê bình cần trở thành công cụ định hướng thẩm mỹ cho công chúng, chỉ ra vị trí của văn học Việt Nam trong dòng chảy thế giới, khơi mở các giá trị nhân văn, triết lý và hiện đại.

Các đại biểu tham dự hội thảo tập trung thảo luận nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học Việt Nam sau đổi mới: Sự phát triển của tư duy lý luận, những yếu tố tác động đến đổi mới phê bình, vai trò của công chúng và quan hệ giữa lý luận, sáng tác, phê bình trong bối cảnh hiện nay. Nhiều tham luận đề xuất cần tăng cường tính ứng dụng của lý luận vào thực tiễn sáng tác, đổi mới phương pháp tiếp cận, khuyến khích đối thoại học thuật và mở rộng hợp tác quốc tế, đồng thời ứng dụng công nghệ số hình thành không gian nghiên cứu, phê bình mở, góp phần định hướng giá trị thẩm mỹ, phát triển văn học Việt Nam trong giai đoạn mới.