Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng lần đầu tiên đề cập đến khái niệm "phát triển kinh tế di sản", đánh dấu bước tiến mới trong tư duy kết hợp giữa bảo tồn và phát triển. Việc xác định nhiệm vụ "Bảo tồn và phát huy hiệu quả các giá trị di sản văn hoá gắn với phát triển kinh tế di sản" thể hiện nhận thức mới về giá trị kép của di sản - vừa là tài sản văn hóa tinh thần, vừa là nguồn lực kinh tế đóng góp vào tăng trưởng bền vững.

Điều này phù hợp với xu thế quốc tế trong quản lý và khai thác di sản, coi di sản là nguồn cảm hứng và chất liệu cho các ngành công nghiệp văn hóa - sáng tạo. Qua đó, di sản văn hóa được bảo tồn không chỉ bằng nguồn ngân sách nhà nước, mà còn nhờ nguồn lực xã hội hóa, sáng tạo và tham gia của cộng đồng.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và xu thế chuyển đổi số mạnh mẽ, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa, mà còn là yêu cầu phát triển của nền kinh tế tri thức. Di sản, nếu được khai thác khoa học, có thể trở thành tài nguyên chiến lược cho phát triển du lịch, công nghiệp văn hóa và thương hiệu quốc gia. Ngược lại, nếu chỉ chú trọng khai thác kinh tế mà xem nhẹ yếu tố bảo tồn, sẽ dẫn đến nguy cơ thương mại hóa, biến dạng di sản, làm phai nhạt bản sắc văn hóa dân tộc.

Vì vậy, gắn bảo tồn di sản với phát triển kinh tế di sản vừa là yêu cầu khách quan, vừa là thách thức về tư duy và chính sách - một bài toán cân bằng giữa truyền thống và hiện đại, giữa giá trị tinh thần và lợi ích vật chất, đồng thời là phép thử cho năng lực quản trị văn hóa trong thời kỳ mới.

Trước thực tế này, Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV xác định rõ: "Bảo tồn và phát huy hiệu quả các giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế di sản". Đây có thể coi là một bước phát triển mới trong tư duy lý luận về văn hóa. Nếu trước đây, di sản chủ yếu được nhìn nhận như "ký ức dân tộc", là nền tảng tinh thần của xã hội, thì nay Đảng coi di sản là nguồn lực nội sinh, động lực phát triển đất nước nhanh và bền vững.

Mặt khác, Dự thảo Văn kiện còn mở rộng phạm vi tiếp cận di sản trong mối quan hệ với du lịch văn hóa, công nghiệp văn hóa và chuyển đổi số di sản, khẳng định tầm quan trọng của việc gắn bảo tồn với phát triển bền vững. Điều này cho thấy nhận thức của Đảng về văn hóa đã chuyển mạnh từ "bảo tồn thụ động" sang "phát triển chủ động", hướng tới một nền kinh tế văn hóa sáng tạo, trong đó di sản trở thành động lực đổi mới và hội nhập quốc tế.

Theo TS Trần Hữu Sơn (Viện trưởng Viện Nghiên cứu Ứng dụng Văn hóa và Du lịch), kinh tế di sản (Heritage Economy) là một khái niệm mới của liên ngành kinh tế và văn hóa, mới được nghiên cứu ở Việt Nam khoảng một thập kỉ nay. Đây là một lĩnh vực kinh tế đặc biệt, dựa trên việc khai thác và phát huy các giá trị của di sản văn hóa và di sản thiên nhiên để tạo ra nguồn lực phát triển kinh tế, đồng thời gắn liền với công tác bảo tồn di sản.

Ông cho rằng, bảo tồn phát huy di sản và kinh tế di sản cũng có mối quan hệ hữu cơ tác động 2 chiều đến nhau. Bảo tồn và phát huy di sản sẽ tạo ra giá trị, lan tỏa giá trị. Từ đó các giá trị sẽ trở thành nguồn lực phát triển kinh tế di sản.

Đơn cử, giá trị thiêng hóa gắn với lòng tôn kính tổ tiên, thần linh, anh hùng dân tộc, sẽ tạo ra nguồn lực cho du lịch tôn giáo tín ngưỡng. Bản sắc tộc người ẩn chứa trong nhà cửa, ẩm thực, diễn xướng... cũng tạo ra tài nguyên du lịch di sản, làm cho sản phẩm du lịch mang đặc trưng độc đáo, riêng biệt với các sản phẩm khác.

Ngược lại, kinh tế di sản là nguồn thu góp phần bảo tồn và phát huy di sản thuận lợi. Kinh tế di sản thực sự là "bệ đỡ" trong vấn đề bảo tồn và phát huy di sản được phát triển. Kinh tế di sản vừa hỗ trợ nguồn lực cho cộng đồng, doanh nghiệp vừa đóng góp cho quỹ bảo tồn di sản phát huy nhiều giá trị. Mặt khác, kinh tế di sản còn tạo nguồn thu cho người dân làm du lịch. Do đó kinh tế di sản thực sự là nguồn lực khuyến khích các cộng đồng tham gia du lịch.

Đồng thời, kinh tế di sản còn tạo điều kiện cho các nhà sáng tạo, các nhà tư vấn tạo ra các sản phẩm du lịch mới, sáng tạo những giá trị mới của di sản. Các ngành công nghiệp sáng tạo (công nghiệp điện ảnh, công nghiệp âm nhạc, công nghiệp làm đồ thủ công mĩ nghệ...) đều có đặc điểm chung là xuất phát từ giá trị của di sản. Vì thế các ngành công nghiệp này đều mang dấu ấn di sản có thể coi là một bộ phận của kinh tế di sản. Kinh tế di sản muốn phát triển đòi hỏi phải có năng lực sáng tạo trên nền tảng di sản. Do đó, di sản sẽ tạo ra nguồn tài sản cho sự sáng tạo. Ngược lại kinh tế di sản còn hỗ trợ nguồn lực kinh tế, kích thích sự sáng tạo phát triển.

Như phân tích, TS Sơn nhấn mạnh: "Bảo tồn - phát huy giá trị di sản và kinh tế di sản đều có mối quan hệ tương hỗ. Mối quan hệ này các thúc đẩy quá trình phát triển của kinh tế di sản cũng như nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị di sản".

Quan điểm "Bảo tồn và phát huy hiệu quả các giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế di sản" được Đảng ta xác định là định hướng chiến lược, hướng tới phát triển bền vững. Tuy nhiên, để quan điểm này đi vào đời sống, cần có nhận thức đầy đủ cùng những giải pháp cụ thể, phù hợp với bối cảnh mới.

Theo nhà nghiên cứu Trần Hữu Sơn, kinh tế di sản phải xác định phát triển bền vững là định hướng lâu dài, xuyên suốt. Kinh tế di sản phát triển bền vững cần phải dựa theo 4 trụ cột: văn hóa - môi trường - xã hội - kinh tế.

Ông nhấn mạnh, bảo tồn di sản văn hóa phải xác định là nguyên tắc hàng đầu, không hy sinh di sản để phát triển kinh tế bằng mọi giá, trong đó phải chú trọng "tích hợp một cách cẩn thận kinh tế vào văn hóa địa phương chứ không phải tích hợp văn hóa vào kinh tế". Đặc biệt chú ý đến vòng đời, "tuổi thọ" của điểm và khu du lịch, chống sự quá tải trong việc đón khách.

Bên cạnh đó, phát triển kinh tế di sản không thể tách rời việc bảo vệ môi trường. Cần xây dựng một chiến lược sử dụng tốt nhất các tài nguyên môi trường, xác định môi trường tự nhiên và cảnh quan sinh thái là điều kiện tiên quyết trong phát triển kinh tế di sản tương lai.

Về phương diện xã hội, cần giải quyết mối quan hệ hài hòa giữa lợi ích của các bên tham gia hoạt động kinh tế di sản, trong đó phải đề cao vai trò chủ nhân của cộng đồng địa phương trong hưởng lợi kinh tế di sản. Mặt khác, kinh tế di sản bền vững cũng phải chú ý đến vấn đề giới, vấn đề tỷ lệ thất nghiệp theo mùa, xóa bỏ các tệ nạn chèo kéo khách.

Còn ở khía cạnh kinh tế, sự hoạt động kinh tế di sản bảo đảm tồn tại lâu dài, trong đó khuyến khích người dân chuyển sang làm kinh tế du lịch, cần định hướng cộng đồng địa phương thực hành kinh tế truyền thống tham gia kinh doanh du lịch. Lợi nhuận của kinh tế di sản cần phải được phân bổ một cách công bằng, ổn định, đóng góp cho việc xóa đói giảm nghèo ở địa phương, cân bằng giữa sự phát triển kinh tế truyền thống và phát triển du lịch.

Trong khi đó, TS Trần Đoàn Lâm (nguyên Giám đốc NXB Thế giới) cho rằng, để thúc đẩy hoạt động kinh tế trong di sản văn hóa một cách bền vững, đòi hỏi phải thực hiện một loạt các giải pháp đồng bộ và liên ngành, tập trung vào hoàn thiện thể chế, nâng cao năng lực và phát huy công nghệ.

Ông đề xuất việc "luật hóa" khái niệm và phạm vi điều chỉnh của "kinh tế di sản". Luật phải phù hợp hơn với những thay đổi về kinh tế, xã hội trong bối cảnh hội nhập quốc tế, cung cấp hành lang pháp lý vững chắc cho các hoạt động kinh tế sáng tạo. Ngoài ra, việc phân cấp quản lý di sản cần được tăng cường, trao quyền tự chủ và linh hoạt hơn cho các địa phương trong việc quản lý và khai thác di sản; cần xây dựng các quy định chi tiết cho các dự án PPP (hợp tác công - tư) trong lĩnh vực di sản.

TS Lâm cũng nhấn mạnh, cần tạo điều kiện thuận lợi và cơ chế ưu đãi cho các chuyên gia, giới trẻ, các nhà thiết kế, và doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo tham gia vào việc "tái sinh" di sản. Cùng với đó, đẩy mạnh phát triển kinh tế di sản gắn liền với kinh tế số. Điều này bao gồm việc đầu tư vào số hóa di sản (3D, AR/VR) không chỉ phục vụ du lịch trải nghiệm mà còn cho mục đích lưu trữ, nghiên cứu khoa học.

Mặt khác, để kinh tế di sản phát triển chuyên nghiệp, cần xây dựng đội ngũ nhân lực được đào tạo bài bản, hiểu biết đa lĩnh vực. Nghiên cứu khoa học liên ngành cũng cần được chú trọng bởi kinh tế di sản là lĩnh vực giao thoa phức tạp. Ở khía cạnh này, cần huy động đội ngũ các nhà nghiên cứu, chuyên gia giỏi trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường, để đẩy mạnh các nghiên cứu liên ngành.

TS Lâm khẳng định: Kinh tế di sản là một định hướng chiến lược mang tính đột phá của Việt Nam, chuyển đổi di sản từ một tài sản mang tính bảo tồn tĩnh sang một nguồn lực phát triển kinh tế năng động và bền vững.

Để đảm bảo kinh tế di sản thực sự là con đường hiện thực hóa mục tiêu "kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển", chúng ta cần tập trung xây dựng chiến lược dài hạn trong chiến lược tổng thể phát triển quốc gia cũng như kế hoạch ngắn hạn hướng vào phát triển ngành kinh tế này.