Hé lộ toàn diện "chân dung thơ" hoàng đế Thiệu Trị

Với công trình nghiên cứu nghiêm cẩn Thơ hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ (NXB Văn học, Thái Hà Books), nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung đã hé lộ gần như toàn diện "chân dung thơ" của vị hoàng đế thứ ba triều Nguyễn - vua Thiệu Trị.

Giá trị nổi bật của công trình nằm ở việc khắc họa một quân vương không chỉ là thi nhân tài hoa, mà còn là học giả uyên thâm, nhà lý luận văn chương sắc sảo và "người chế tác thi ca" với những sáng tạo thể cách độc đáo, hiếm thấy trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam.

Sách vừa được giới thiệu vào sáng 14/9 tại Hà Nội. Sự kiện do CLB Văn hóa Huế phối hợp với Trung tâm hoạt động văn hóa khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám và Thái Hà Books tổ chức.

Khởi sự từ "hoang mang"…

Nguyễn Phước Hải Trung cho biết, cách đây 23 năm, ông xuất bản cuốn sách nghiên cứu viết riêng đầu tay của mình với tựa đề Chơi chữ Hán Nôm - Những bài thơ độc đáo. Bấy giờ và bây giờ ông vẫn còn choáng ngợp với những sáng tạo chữ nghĩa của cổ nhân.

"Đến khi thủ đắc một bộ thơ chữ Hán Ngự chế thi tập (từ sơ tập đến tứ tập với 5.000 trang) đầy đủ của hoàng đế Thiệu Trị mới càng "hoang mang", vì số lượng "những bài thơ độc đáo" ở tập này quá nhiều, khiến người đọc không khỏi đi từ ngạc nhiên này sang ngạc nhiên khác" - ông bày tỏ.

Khi có thời gian chuyên tâm, nhà nghiên cứu này bắt đầu tìm hiểu nội dung cụ thể của những bài thơ "dị thường" trong tập thơ Ngự chế thi tập, tìm hiểu về "chân dung thơ" vua Thiệu Trị một cách toàn diện. Từ đây, ông mới thấy rõ, vị hoàng đế này là một tác giả cực kỳ đặc biệt của "làng văn học trung đại".

Thực tế, những năm qua, thơ vua Thiệu Trị đã được giới thiệu qua các tác phẩm in thành sách. Ví dụ như Về hai bài thơ hồi văn kiêm liên hoàn của vua Thiệu Trị (in năm 1994) của Nguyễn Tân Phong; Thần Kinh nhị thập cảnh - Thơ vua Thiệu Trị (1997) của Phan Thuận An, Phạm Đức Thành Dũng, Phan Thanh Hải, Nguyễn Phước Hải Trung; Tìm hiểu kỹ xảo hồi văn liên hoàn trong bài "Vũ trung sơn thủy" của Thiệu Trị (1997) của Nguyễn Tài Cẩn; Thiệu Trị ngự chế tài thành phụ tướng (2022); Kinh thành Huế trong thi họa - Hoàng đế Thiệu Trị và "Ngự đề đô hội thi tập" (2023) đều của tác giả Nguyễn Văn Phương...

Nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung cho rằng, qua những tác phẩm này, độc giả đã biết đến chân dung và thi tài của hoàng đế Thiệu Trị. Nhưng nếu đọc rộng ra tổng thể trước tác thi ca của hoàng đế này mới càng thấy rõ sự đặc biệt về khả năng và thực tiễn văn chương của Thiệu Trị.

Từ thực tế này, Nguyễn Phước Hải Trung đã dành nhiều năm nghiên cứu công phu bộ thơ Ngự chế thi tập của Thiệu Trị, có thể xem là "tập đại thành thi ca" phản ánh khá toàn vẹn sự nghiệp văn chương của nhà vua này. Để rồi, tập chuyên luận Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ ra đời hé lộ gần như toàn diện "chân dung thơ" hoàng đế Thiệu Trị. Đó là một vị quân vương vừa là thi nhân tài hoa, vừa là học giả và nhà lý luận văn chương sắc sảo.

Cụ thể, qua việc tìm hiểu thi ca và lịch sử gắn với thi phú của hoàng đế Thiệu Trị, trong nghiên cứu của mình, Nguyễn Phước Hải Trung đưa tới một loạt phác họa đáng chú ý về sự đặc biệt trong "chân dung thơ" của hoàng đế Thiệu Trị.

"Đó là người làm nhiều thơ nhất nước Việt Nam đến hiện nay; là người sáng tác vận dụng nhiều thể thơ nhất thời trung đại; là người đề vịnh nhiều nội dung chủ đề nhất trong sáng tác của mình; là người suy tư, trăn trở nhiều nhất về sáng tác thi phú qua nhiều phát ngôn, nhận định ghi chép trong sử liệu…" - ông nhấn mạnh.

Người chế tác thơ với "tự sáng, tân sáng"

Thiệu Trị là người có quan niệm thi ca gắn với lý tưởng thời đại. Ông cũng là một nhà lý luận, nghiên cứu văn chương với tư duy sâu sắc qua hàng loạt phát biểu về thơ của mình trong sử liệu.

Đặc biệt, vua Thiệu Trị để lại dấu ấn sáng tác bằng nhiều thể thơ nhất của Việt Nam; và là nhà sáng tạo thể cách thi ca. Đây cũng là những dấu ấn chứng tỏ những sáng tạo đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ mà vị vua này để lại cho đời.

Với tư cách là một nhà sáng tạo thể cách thi ca, Nguyễn Phước Hải Trung khẳng định: "Vua Thiệu Trị là một trong số rất ít tác giả thơ chữ Hán ở Việt Nam có sáng tạo thể cách thi ca".

Theo đó, trong văn chương chữ Hán Việt Nam, nhiều người biết đến Trạng nguyên Nguyễn Hiền (1234 - 1256) với bài thơ đố sứ giả Trung Hoa về chữ điền; biết đến Bảng nhãn Võ Duy Thanh (1807 - 1859) với bài thơ Xuân hứng (đọc xuôi là chữ Hán, đọc ngược là chữ Nôm, chữ Nôm ấy chính là bản dịch của chữ Hán); biết đến thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa (1807 - 1872) với bài thơ Nôm hồi văn hình chữ thập; biết đến Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm (1875 - 1929) với bài thơ chữ Hán sử dụng phép "nói lái", và việc sáng tạo, mang tính chất "chơi chữ" hầu như cũng chỉ ở mức độ nhất định. Với vua Thiệu Trị, việc sáng tạo này khá đặc biệt, vì ông đã làm nên cả một hệ thống gồm nhiều thể cách khác nhau.

"Ngay đầu các quyển thơ thuộc bộ Ngự chế thi tập của vua Thiệu Trị đều có ghi "cổ kim thể" - các thể xưa nay (cùng số lượng bài thơ trong tập và năm sáng tác). Xem rộng toàn bộ Ngự chế thi tứ tập, có đến hơn 100 thể cách khác nhau đã được vua Thiệu Trị sử dụng trong sáng tác" - Nguyễn Phước Hải Trung dẫn chứng - "Đặc biệt, nhà vua đã tự nghiên cứu, tạo ra các thể cách mới cho chính mình. Vua Thiệu Trị đặt tên cho các thể cách này là Tự sáng (tự sáng tạo) hoặc Tân sáng (mới sáng tạo)".

Từ kết quả nghiên cứu, Nguyễn Phước Hải Trung cho biết có 15 thể cách sáng tạo mới của vua Thiệu Trị thể hiện qua các bài thơ (chủ yếu in ở quyển 3 Tam tập và quyển 6 Tứ tập) với nhiều dạng khác nhau.

Đơn cử, thể cách "Tự sáng vi toàn chuyển chu hoàn thể" ở bài Trì đường sơ Hạ lâm hứng thủy tạ phóng ngâm (Phóng ngâm khi hứng ở nhà thủy tạ bên hồ đầu mùa Hạ) trong Tam tập, quyển 3, tờ 3a - 86. Bài này là một bài thơ thất ngôn bát cú luật thi, 56 chữ được "thiết lập" quy luật đọc qua 24 cách thức để cho ra 96 bài thơ thất ngôn, ngũ ngôn bát cú.

Hoặc thể "Tân sáng thất chính cách" ở bài Sơn tự thiền chung (Chùa núi vẳng chuông thiền) trong Tứ tập, quyển 5, tờ 34a, b. Bài này theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, là một kiểu "cấm tự thể" (thể dùng chữ theo quy định), trong đó, quy định cấu tạo tất cả các chữ trong bài đều phải có 1 chữ/bộ thuộc "thất chính" đó là nhật, nguyệt, kim, mộc, thổ, thủy, hỏa.

Ngoài ra, còn nhiều thể cách mới khác được vua Thiệu Trị sử dụng như: Tân sáng bát ngôn thể, Tân sáng thập ngôn thể, Tân sáng thiên văn thể, Tân sáng địa dư thể, Tân sáng văn đức thể, Tân sáng vũ công thể, Tân sáng quần phương thể…

Với sự đa dạng thể cách này, Nguyễn Phước Hải Trung nhấn mạnh, qua 15 thể cách mà vua Thiệu Trị "tự sáng, tân sáng" đã cho thấy một năng lượng sáng tạo đạt đến cảnh giới cao siêu ngôn ngữ của người sử dụng, chiếm lĩnh những đỉnh cao của nghệ thuật ngôn từ.

"Hoàng đế Thiệu Trị không dừng lại ở việc nối tiếp truyền thống thơ Đường luật Hán học mà còn chủ động sáng tạo ra các thể cách mới, gọi là tự sáng hoặc tân sáng - một hiện tượng hiếm thấy trong lịch sử thi ca Đông Á" - ông khẳng định.

Cũng theo nhà nghiên cứu này, với 15 thể thơ sáng tạo được ghi chép lại trong Ngự chế thi tập, nhà vua không chỉ chứng minh sự am tường thi pháp cổ điển, mà còn thể hiện một tư duy nghệ thuật đầy hiện đại: dám thách thức khuôn mẫu, tìm tòi cấu trúc, ngôn từ và tư duy thi ca. Không dừng ở tính chất thử nghiệm, những thể thơ này còn tuân thủ những quy luật ngặt nghèo do chính ông đặt ra, như "cấm tự thể", "toàn chuyển chu hoàn thể", hoặc "liên hoàn thể", cho thấy sự nghiêm cẩn trong tư duy nghệ thuật và niềm đam mê sáng tạo đích thực.

"Qua đó, vua Thiệu Trị không chỉ là người viết thơ, mà còn là người chế tác thơ, đẩy nghệ thuật thi ca Hán Nôm của Việt Nam chạm tới những giới hạn mới của hình thức và nội dung" – nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung bày tỏ.