Giáo sư Trần Văn Khê: Người làm rạng danh nền âm nhạc truyền thống Việt Nam

"Cả cuộc đời tôi là dành cho âm nhạc. Một phút trước khi chết tôi vẫn học âm nhạc, vẫn nghiên cứu âm nhạc và vẫn nói chuyện âm nhạc" – lời tự đúc kết đầy xúc động ấy của Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê là minh chứng sống động cho một cuộc đời trọn vẹn cống hiến vì âm nhạc dân tộc. 

Hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy và quảng bá âm nhạc truyền thống Việt Nam ở cả trong nước lẫn quốc tế, ông không chỉ là một học giả uyên bác mà còn là một "sứ giả văn hóa" đưa âm nhạc dân tộc đến với bạn bè năm châu. Với sự nghiệp âm nhạc lừng lẫy cùng những di sản để lại, Giáo sư Trần Văn Khê là "cây đại thụ" của nền âm nhạc Việt Nam.

Một đời tâm huyết với âm nhạc dân tộc

Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê sinh ngày 24/7/1921, tại tỉnh Mỹ Tho (nay là tỉnh Đồng Tháp) trong một gia đình có bốn đời theo âm nhạc truyền thống. 6 tuổi ông đã biết chơi đàn Kìm, 8 tuổi biết chơi đàn Cò, 12 tuổi biết đàn Tranh, đánh trống.

Năm 1949, khi sang Pháp du học để có tiền trang trải cho việc học cùng đam mê sưu tầm, nghiên cứu âm nhạc truyền thống của quê hương, chàng trai trẻ Trần Văn Khê phải đi làm thêm nhiều việc như viết báo, đi hát hoặc đánh đàn ở các nhà hàng, dịch các tài liệu Pháp - Việt, ghi âm cho hãng đĩa rồi tham gia lồng tiếng và đóng phim… Ở nơi "đất khách, quê người", trong cuốn Hồi ký của mình, Giáo sư Trần Văn Khê viết "Để thực hiện được hoài bão của mình, tôi đã tìm tòi học hỏi nền âm nhạc các nước cùng chung một vùng văn hóa, bắt đầu từ các nước láng giềng đến hầu hết các nước châu Á và xa hơn nữa để so sánh, đối chiếu rồi từ đó nhận thức những điểm tương đồng hoặc khác biệt… Được tiếp xúc với nhiều nền âm nhạc sâu sắc khắp hoàn cầu, nhưng tôi vẫn một lòng hướng về âm nhạc truyền thống Việt Nam…". Năm 1958, ông là người Việt Nam đầu tiên bảo vệ thành công luận án tiến sĩ âm nhạc tại Đại học Sorbonne, với đề tài "Âm nhạc truyền thống Việt Nam" (La musique Vietnamienne traditionnelle), trong đó nhấn mạnh âm nhạc tài tử miền Nam và nhạc Cung đình Huế và hai đề tài phụ là "Khổng tử và âm nhạc" (Confucius et la musique) và "Vị trí âm nhạc trong xã hội Việt Nam" (Place de la musique dans la société Vietnamienne). Cũng từ đây, ông bắt đầu đi những bước đầu tiên trên chặng đường dài: sưu tầm, nghiên cứu, quảng bá âm nhạc truyền thống Việt Nam.

Từ giữa thập niên 1960, ông xuất hiện như một chuyên gia về âm nhạc Việt Nam, giảng dạy, quảng bá âm nhạc Việt Nam đến khắp nơi trên toàn thế giới. Giáo sư Trần Văn Khê sưu tầm, nghiên cứu, quảng bá âm nhạc truyền thống Việt Nam không phải bởi thấy âm nhạc Việt Nam độc đáo hay đẹp hơn âm nhạc của các dân tộc khác mà đơn giản bởi ông yêu âm nhạc, ông là người Việt Nam. Với ông, đó là một thứ "quốc hồn", "quốc tuý". Luận án tiến sĩ của ông là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên về nền âm nhạc Việt Nam thống nhất được giới thiệu trên thế giới khi đất nước còn bị chia cắt. Thậm chí, khi đất nước đang trong khói lửa kháng chiến, ông đã tự hào đem đàn Tranh và đàn Cò Việt Nam giới thiệu ở Festival Âm nhạc thanh niên thế giới tại Buđapest vào năm 1949 và giành được giải Nhì về biểu diễn nhạc cụ. Kể từ đó, thế giới bắt đầu biết đến hình ảnh một "thầy đờn" Việt Nam độc đáo và hấp dẫn kỳ lạ.

Ở Giáo sư Trần Văn Khê, người ta không chỉ học ở kiến thức uyên thâm, ở sự miệt mài tận tụy không ngơi nghỉ mà còn học ở ông nhân cách lớn. Lúc nào và ở đâu, ông cũng hướng về tổ quốc, về quê hương, về văn hóa dân tộc. Sau 57 năm ở Pháp, năm 2006, Giáo sư Trần Văn Khê trở về quê hương để sống và cống hiến trong những năm tháng cuối đời cho nền âm nhạc dân tộc nước nhà. Về nước ở độ tuổi 85, Giáo sư Trần Văn Khê không nghỉ ngơi mà bắt đầu một chặng đường mới trong sự nghiệp giảng dạy, sưu tầm và giữ gìn vốn cổ. Ngôi nhà số 32 Huỳnh Đình Hai không chỉ là tư gia mà còn là một địa chỉ văn hóa quen thuộc với khán giả. Tại ngôi nhà này, ông cùng các cộng sự xây dựng Thư viện Trần Văn Khê phục vụ nhu cầu nghiên cứu âm nhạc dân tộc, đồng thời tổ chức hàng trăm buổi biểu diễn, nói chuyện, giao lưu với công chúng. Nơi ở của ông đã trở thành một địa chỉ văn hóa quen thuộc, thu hút sự quan tâm đặc biệt của các nhà nghiên cứu, nghệ sĩ và khán giả trong và ngoài nước.

Giáo sư Trần Văn Khê từng tâm sự, về nước ông mới được sống cuộc đời của một người hạnh phúc. "Không có hạnh phúc nào bằng được nói tiếng Việt, giảng dạy cho người Việt Nam. Không có cái ngon nào bằng được ăn món ăn Việt Nam và được nghe âm nhạc Việt Nam trên đất nước Việt Nam... Không thể lấy bánh mì Pate mà thay cơm Việt Nam, không thể lấy rượu Tây mà thay được ngụm nước quê nhà"… Đó là những lời Giáo sư Trần Văn Khê thường dạy các học trò của mình.

Những năm cuối đời, Giáo sư không thể tự di chuyển, việc nói chuyện cũng rất khó khăn. Vậy nhưng trong những buổi thuyết trình của học trò về văn hóa - nghệ thuật, ông lại tỏ ra minh mẫn lạ thường. Ông ngồi nghe với ánh mắt say mê và giao lưu với người hâm mộ với giọng nói vẫn tràn đầy sinh lực: "Tôi luôn quan niệm khi còn sống thì phải có ích cho đất nước trong từng phút giây. Còn nếu mình vô dụng thì chả cần bệnh tật, có lẽ tôi cũng không sống nổi".

"Sứ giả văn hóa" đưa âm nhạc dân tộc đến với bạn bè năm châu

Những người thân thiết và những học trò của ông đã ví Giáo sư Trần Văn Khê như người "lên non xuống biển, đãi cát tìm vàng" để đem hồn dân tộc ra với thế giới. Ông không bỏ lỡ một dịp nào để đem lời ca, tiếng nhạc Việt Nam đến khắp năm châu dù đó là những lần thuyết trình trên các đài truyền thanh, truyền hình hay trong các chuyến đi tham dự hội nghị âm nhạc. Sống nơi đất khách, điều mong mỏi của ông là đem hồn nhạc Việt đi xa, quảng bá rộng rãi cho mọi người yêu nhạc. Bằng tài năng và bầu nhiệt huyết của mình, ông đã bước vào làng nhạc quốc tế và thực hiện được điều mong ước đó.

Giáo sư Trần Văn Khê như một "pho sử", một "từ điển sống" về âm nhạc dân tộc Việt Nam, bởi ông có cả một "kho tri thức" về chèo, tuồng, ả đào, hát xẩm, hát ví, hát bài chòi, điệu hò, điệu lý, nhạc tài tử… Bằng kiến thức, tài năng và tâm huyết của mình, Giáo sư Trần Văn Khê đã giúp nhiều người Việt Nam và nhiều người trên khắp thế giới hiểu và yêu vẻ đẹp của âm nhạc dân tộc. Ông là người đã có những đóng góp quan trọng trong việc đưa Nhã nhạc cung đình Huế, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Ca trù, Đờn ca tài tử Nam bộ… trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Gần nửa thế kỷ nghiên cứu, hoạt động và giảng dạy âm nhạc, Giáo sư Trần Văn Khê đã viết hàng trăm bài báo và tham luận về đề tài âm nhạc dân tộc Việt Nam, được dịch ra 14 thứ tiếng. Với ngón đàn điêu luyện và khả năng truyền cảm, ông đảm nhận giới thiệu các chương trình âm nhạc dân tộc Việt Nam trên làn sóng phát thanh, truyền hình, đồng thời ông cũng tham gia thuyết trình về âm nhạc truyền thống Việt Nam trong nhiều hội nghị và các trường đại học lớn tại hơn 50 quốc gia. Giáo sư đã thực hiện được gần 30 đĩa hát 33 vòng và CD về âm nhạc Việt Nam và âm nhạc một số nước châu Á; tham dự 210 hội nghị quốc tế về âm nhạc và âm nhạc học trên 67 quốc gia, gần 20 liên hoan quốc tế về âm nhạc khắp năm châu…

Với nhiều đóng góp cho sự nghiệp âm nhạc thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, Giáo sư Trần Văn Khê là người Việt Nam đầu tiên được ghi tên vào "Đại từ điển Âm nhạc thế giới". Bên cạnh đó, ông còn nhận được nhiều huy chương, bằng danh dự  và nhiều giải thưởng cao quý: Giải thưởng lớn Hàn lâm Viện Đĩa hát Pháp, Giải thưởng Đại học Pháp, Giải thưởng Dân tộc nhạc học năm 1960 và 1970, tiến sĩ danh dự về Âm nhạc Đại học Ottawa (Canada, 1975), Giải thưởng lớn về Âm Nhạc UNESCO và Hội Đồng quốc tế Âm nhạc (1981), Huân chương Nghệ thuật và Văn chương Cấp Officier, Bộ Văn hóa Chính phủ Pháp tặng (1991), Giải thưởng quốc tế về Dân tộc nhạc học KOIZUMI Fumio (Nhật Bản, năm 1995), Tiến sĩ danh dự về Dân tộc Nhạc học Đại học Moncton (Canada, 1999), Huy chương Vì Văn hóa Dân tộc năm 1998, Huân chương Lao động hạng nhất năm 1999, Giải thưởng Đào Tấn năm 2005, Giải thưởng Phan Chu Trinh năm 2011…

Giáo sư Trần Văn Khê dành cả đời cho âm nhạc dân tộc - nhất là âm nhạc tài tử. Những tư liệu quý giá từ sách, nhạc cụ, băng, đĩa cho đến những chiếc vé mời mà giáo sư từng được mời đến các hội nghị âm nhạc quốc tế, đều được ông cất giữ cẩn thận. Ông đã dành thời gian cuối đời để hệ thống và hiện đại hóa kho tư liệu âm nhạc khổng lồ mà ông sưu tầm. Và đến khi ra đi di nguyện của ông là: Tất cả những hiện vật liên quan đến hoạt động nghề nghiệp của ông từ Pháp mang về Việt Nam như: sách vở, báo chí, đĩa hát các loại, phim ảnh, nhạc khí, máy ghi hình, máy ghi âm, tranh, hình ảnh... được giao lại cho Ban quản lý nhà lưu niệm Trần Văn Khê với hy vọng chúng được dùng vào việc bảo tồn và phổ biến văn hóa truyền thống Việt Nam.

Trước khi rời cõi tạm, Giáo sư Trần Văn Khê mong muốn dùng số tiền phúng điếu của mình sau này để lập một quỹ học bổng hoặc giải thưởng mang tên ông để hàng năm trao cho người được giải về nghiên cứu âm nhạc truyền thống Việt Nam. Sáu năm sau, năm 2021, nhân kỷ niệm 100 năm Ngày sinh của ông, một quỹ học bổng mang tên ông được thành lập, nhằm khuyến khích học sinh - sinh viên, nhà nghiên cứu, nghệ sĩ đóng góp và phát huy giá trị âm nhạc dân tộc

Giáo sư Trần Văn Khê đã đi xa, nhưng âm thanh từ cây đàn tranh của ông, những lời giảng trầm ấm, nụ cười hiền hậu vẫn như đang vang vọng đâu đây. Trí tuệ, uy tín, tài năng, tâm huyết và sáng tạo của ông mãi mãi là tài sản quý báu của Văn hóa Việt Nam.