Giải mã "di sản" Khu tập thể (kỳ 1): "Thiên đường" một thời

Trong buổi ra mắt cuốn sách Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường ít ngày trước, một diễn giả kể lại kỷ niệm khá xúc động: Thập niên 1970, trước dịp nhập ngũ, ông tình cờ được cầm trên tay tờ rơi giới thiệu về các khu nhà tập thể đang xây dựng ở Hà Nội. 

Hình ảnh đó mở ra trong ông một niềm tin giản dị: sau ngày thống nhất, đất nước sẽ phát triển để có thật nhiều không gian như thế - nơi con người được sống trong bình yên, hạnh phúc, công bằng.

1. Câu chuyện nhỏ ấy gợi lại tính biểu trưng của những khu tập thể cũ - nơi lưu giữ ký ức về một thời con người luôn tin tưởng vào những điều tốt đẹp và trong sáng nhất. Và thực tế, những năm gần đây, trào lưu hoài niệm về thời bao cấp - đặc biệt là đời sống ở các khu tập thể - cũng đang trở lại mạnh mẽ, để lại dấu ấn trong nhiều cuốn sách.

Tuy nhiên, khác với những ấn phẩm chỉ dừng ở hồi ức hoặc cảm xúc, Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường (NXB Giáo dục và Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Giáo dục Hà Nội ấn hành) mang dáng dấp của một công trình nghiên cứu trọn vẹn: Bản thảo được chuẩn bị trong hai năm, quy tụ 16 chuyên gia như TS Trần Hậu Yên Thế và PGS Đinh Hồng Hải (đồng chủ biên), PGS Nguyễn Văn Huy, TS Lê Phước Anh, nhà văn Nguyễn Trương Quý… Tại đây, câu chuyện về nhà tập thể được tiếp cận từ nhiều góc độ kiến trúc, xã hội học, nhân học... nhằm lý giải sức hút bền bỉ của nó như một hiện tượng văn hóa - xã hội thú vị trong lịch sử đô thị Việt Nam.

Theo TS Trần Hậu Yên Thế, nhóm tác giả từng ngần ngại rằng mấy chữ "tìm lại giấc mơ thiên đường" trong tên sách có thể gợi liên tưởng đến sự tự trào quanh những khu tập thể. Trong khi đó, với góc nhìn và trải nghiệm của mình, họ hoàn toàn tin: Các khu tập thể đã từng là một "thiên đường" có thật, chan hòa ánh sáng, đầy ắp tiếng cười và là niềm kiêu hãnh của người dân Hà Nội.

Như được phân tích, "thiên đường" không phải điều gì quá viển vông. Nó gắn với thực tế Hà Nội sau năm 1954 gặp sức ép nhân khẩu rất lớn. Đồng thời, chính sách cải tạo công thương nghiệp góp phần tạo ra sự xáo trộn đáng kể về nhà ở. Nhiều gia đình Hà Nội phải chia nhà cho các hộ khác tới ở cùng, hoặc dọn đến những khu nhà khác có diện tích chật hơn hẳn.

Để rồi, so với cảnh sống chen chúc, chắp vá trong những căn nhà như vậy - nơi hàng chục gia đình cán bộ phải cùng sinh hoạt trong không gian chật hẹp, dùng chung khu phụ - những khu tập thể đầu tiên xuất hiện tại Hà Nội vào thập niên 1960 thực sự là một giấc mơ với cả cộng đồng.

Một khu tập thể của Hà Nội nhìn từ trên cao

Ở đó, một căn hộ nhỏ bé nhưng được thiết kế giản dị, có ánh sáng tự nhiên, cửa sổ, ban công và khoảng sân chung, đã đủ là biểu tượng của văn minh trong mắt nhiều cán bộ. Đặc biệt, trong ký ức về "thiên đường" ấy, nhà vệ sinh tập thể là một hình ảnh khó quên. Dù còn xa khái niệm "khép kín" - khi nhiều khu vẫn phải dùng chung khu vệ sinh (hoặc may mắn thì hai hộ dùng chung) - nhưng việc có hệ thống "xí máy", áp dụng nhiều tiến bộ về xử lý chất thải, cũng là một bước tiến lớn so với không gian sống truyền thống.

2. Bởi thế, đã từng có một thời, được sống trong khu tập thể là niềm mơ ước, là dấu mốc đổi đời của nhiều gia đình thành phố - kể cả những người ở khu phố cổ. Như chia sẻ trong sách, khi chuyển từ căn nhà chung ở Tràng Thi về khu tập thể Kim Liên, gia đình nhà văn Vũ Công Chiến phải lặng lẽ dọn nhà, không kể với hàng xóm.

Hoặc, gia đình nhà nghiên cứu mỹ thuật Phạm Long từng có 10 năm sống chen chúc với gần chục hộ khác trong một căn nhà cũ phố Hai Bà Trưng. Trong ký ức, ông vẫn nhớ niềm vui đặc biệt của cả nhà, và gọi đó là "ngưỡng cửa thiên đường", khi bố được phân một căn hộ hơn 20m² ở khu tập thể Kim Liên.

Rồi cũng phải nhắc tới câu chuyện của họa sĩ Nguyễn Thế Thiện - tác giả bức tranh Đón xuân trong căn nhà mới (1978) nổi tiếng, gắn với hình ảnh các khu tập thể vào thời kỳ rực rỡ nhất. Trong tranh, trên nền màu bê tông ấm là hình ảnh người vợ, người mẹ và những đứa con. Góc tường bên phải ngôi nhà là bức lợn ăn lá ráy của tranh Đông Hồ truyền thống, biểu trưng cho sự no đủ, sung túc. Xa xa ngoài khung cửa là những dãy nhà tập thể khác vừa xây xong, trên nóc vẫn còn nguyên chiếc cần cẩu, gợi tới sự nhộn nhịp của công trường.

Như tự bạch của họa sĩ, ông vẽ tranh sau khi tới thăm nhà một người bạn ở khu tập thể Vĩnh Hồ. Căn phòng chỉ chừng 40m², nhưng thực sự là ước mơ của ông khi đó. Ngoài đời, gia cảnh họa sĩ khá vất vả: Cả nhà sống trong một căn buồng nhỏ không có toa-lét trên tầng hai, với mẹ già đau yếu nhiều năm.

Theo TS Trần Hậu Yên Thế, Đón xuân trong căn nhà mới được thể hiện bằng tấm lòng chân thật, dung dị và đầy tình cảm. Tác phẩm vừa là lời ngợi ca những khu tập thể mới, vừa là ước mơ giản dị của người họa sĩ - một biểu tượng cho niềm tin, sự hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn của người dân Hà Nội bấy giờ.

Và nhiều năm sau, ký ức về "thiên đường" ấy tiếp tục được nối dài. Họa sĩ Nguyễn Thế Sơn - con trai họa sĩ Nguyễn Thế Thiện - từng thực hiện dự án Thay hình đổi mặt - triển lãm quy mô đầu tiên về nhà tập thể. Đồng thời, anh cũng sáng tác bức Đón xuân trong căn nhà mới - phiên bản 2 như một đối thoại với cha mình.

Chưa hết, cũng trong cuốn sách, một chi tiết hóm hỉnh được nhắc lại: năm 2014, đúng nửa thế kỷ sau ngày dọn đến khu tập thể Kim Liên, gia đình nhà nghiên cứu Phạm Long mới chính thức sở hữu trọn vẹn một nhà vệ sinh riêng - kết quả của thỏa thuận chia đôi công trình phụ với hộ ở chung.

(Còn tiếp)