Ở Việt Nam, mỗi khi một địa danh được ghi danh là di sản thế giới, công chúng thường chú ý đến khoảnh khắc vinh danh và những con số về lượt khách, doanh thu du lịch sau đó.

>>> Đưa di sản thế giới vào dòng chảy công nghiệp văn hóa

Nhưng đối với những người làm di sản, câu hỏi lớn hơn lại đến sau lễ vinh danh: di sản đó sẽ tự định vị thế nào trong đời sống đương đại? Nó sẽ trở thành một không gian để cộng đồng đối thoại với lịch sử, hay chỉ trôi dần về phía những bức ảnh lưu niệm?

Theo TS Lê Thị Minh Lý, quá trình chuẩn bị hồ sơ cho quần thể "Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc" đã cho thấy một điều quan trọng: những giá trị được UNESCO công nhận không chỉ nằm ở hiện trạng kiến trúc, cảnh quan, mà còn ở cách cộng đồng địa phương, các nhà nghiên cứu, nhà quản lý đã kiên trì bảo vệ và diễn giải di sản trong nhiều năm. "Hồ sơ chỉ là phần chữ trên giấy. Điều UNESCO đánh giá là cả một hành trình thực tiễn đằng sau hồ sơ đó", bà nói.

Vẻ đẹp hùng vĩ của non thiêng Yên Tử

Từ góc nhìn ấy, khoảnh khắc được ghi danh không phải là "điểm kết", mà là thời điểm buộc chúng ta phải nghĩ tiếp: hành trình ấy sẽ đi đâu nữa.

Ở tầng chiến lược, UNESCO trong nhiều thập kỷ qua đã dịch chuyển cách tiếp cận từ chỗ nhấn mạnh vào bảo tồn vật thể (công trình, hiện vật, cảnh quan) sang nhấn mạnh sự kết nối giữa vật thể và phi vật thể.

Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Yên Tử nằm ở phường Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh, đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2012 và năm 2025 được Ủy ban Di sản Thế giới, UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Chứng nhận này không chỉ là cột mốc khẳng định những giá trị văn hoá, lịch sử cao quý của Yên Tử mà còn mở ra cơ hội phát triển vươn tầm quốc tế

Ông Jonathan Baker, Trưởng Đại diện UNESCO tại Việt Nam, nhấn mạnh rằng: "Một di tích, nếu tách khỏi những thực hành văn hóa, tôn giáo, nghệ thuật và đời sống cộng đồng xung quanh, sẽ chỉ còn lại như một cái vỏ đẹp". Vì vậy, ông coi trọng những sáng kiến giúp "đời sống đương đại đi vào di sản và ngược lại, để di sản không đứng ngoài cuộc sống của người dân".

Trong bối cảnh đó, khái niệm "di sản sống" trở thành một từ khóa. "Sống" không phải là thêm thật nhiều hoạt động cho xôm tụ, mà là tạo điều kiện để di sản tiếp tục giữ vai trò trong đời sống hiện tại: như một nơi người ta đến để học, để tưởng nhớ, để thực hành tín ngưỡng, để sáng tạo, và để thảo luận về tương lai.

Quảng Ninh hiện có nhiều di tích, danh thắng nằm trong Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc hiện nằm trong hồ sơ đề cử Di sản văn hóa thế giới. Đây là kết quả của 13 năm nỗ lực nghiên cứu, bảo tồn và hợp tác giữa các nhà khoa học, chuyên gia di sản và chính quyền 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh (Bắc Giang cũ) và Hải Phòng (Hải Dương cũ)

TS Lê Thị Minh Lý cho rằng, nếu di sản chỉ được coi là nơi để ngắm và chụp ảnh, "đó là dấu hiệu cho thấy chúng ta đang dừng lại ở tầng bề mặt, chưa chạm vào chiều sâu của nó".

Một trong những công cụ quan trọng để di sản có thể đối thoại với thời đại là giáo dục. Nhiều năm qua, các chương trình "giáo dục di sản" đã được triển khai ở nhiều địa phương với các mức độ khác nhau.

Tuy nhiên, theo TS Lê Thị Minh Lý, không phải chương trình nào mang tên "giáo dục di sản" cũng có thể coi là thành công: "Nếu học sinh chỉ được đưa tới di tích để nghe một bài thuyết minh dài và chụp hình lưu niệm, thì đó chưa phải là giáo dục di sản. Giáo dục di sản phải gắn với trải nghiệm chủ động, gắn với chương trình học trên lớp, và quan trọng là gắn với cảm xúc, ký ức của người học".

Bà nhắc lại kinh nghiệm xây dựng hệ thống bảng giới thiệu, diễn giải di tích tại Yên Tử hơn 10 năm trước như một ví dụ: "Khi đó, chúng tôi không chỉ làm bảng để 'cho có', mà phải tính từng câu chữ, từng vị trí đặt bảng để người tham quan có thể tự mình lần theo câu chuyện của di tích".

Khách tham quan trưng bày chuyên đề: “Con đường Hoằng dương Phật pháp của các vị tổ Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử”

Theo bà, chính việc coi trọng khả năng "tự mình khám phá" của người xem đã mở đường cho những ứng dụng số sau này: audio guide, mã QR, bản đồ tham quan trên điện thoại… Nếu không có lớp diễn giải ban đầu được làm cẩn thận, các ứng dụng số rất dễ rơi vào tình trạng nhiều hiệu ứng mà ít nội dung.

Ông Jonathan Baker cũng nhìn nhận tương tự khi trao đổi về vai trò của công nghệ trong di sản: "Công nghệ có thể giúp chúng ta kể câu chuyện một cách sinh động hơn, đến với nhiều người hơn. Nhưng nếu câu chuyện không được chuẩn bị kỹ, công nghệ sẽ chỉ phóng đại những điểm yếu đó".

Ngày 20/12/2025 (tức ngày 1/11 âm lịch), tại Cung Trúc Lâm thuộc Khu di tích và danh thắng Yên Tử (phường Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh), Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam phối hợp với Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Ninh tổ chức Đại lễ tưởng niệm 717 năm Đức vua - Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập Niết bàn (1308 - 2025)

Ông nhấn mạnh, đối với di sản thế giới, mọi sản phẩm số hóa - từ video giới thiệu, mô hình 3D cho tới trò chơi tương tác - đều nên được đặt trong một quy trình thẩm định rõ ràng, với sự tham gia của nhà nghiên cứu và người quản lý di sản. "Một lỗi nhỏ trong mô tả lịch sử, nếu xuất hiện trong một sản phẩm được lan truyền rộng trên mạng, có thể gây ra những hiểu lầm kéo dài rất lâu", ông nói.

Ở một lớp khác, di sản đối thoại với thời đại còn thông qua cách nó hiện diện trong các sản phẩm văn hóa - nghệ thuật. Những bộ phim, vở diễn, tác phẩm văn học, âm nhạc lấy cảm hứng từ di sản có thể đưa hình ảnh di sản đi rất xa, đến những tầng lớp công chúng vốn ít tiếp xúc với các văn bản chính thức. Tuy nhiên, đây cũng là vùng dễ căng thẳng: nghệ sĩ cần tự do sáng tạo, còn di sản lại có những "ranh giới đỏ" về tính xác thực và tôn trọng.

TS Lê Thị Minh Lý cho rằng, giải pháp ở đây không phải là "cầm kéo" để cắt bớt sáng tạo, mà là đối thoại từ đầu: "Nếu nghệ sĩ được cung cấp đầy đủ tư liệu, được trò chuyện với người làm di sản, họ thường sẽ tìm được cách kể chuyện vừa mới mẻ vừa tôn trọng di sản. Còn nếu chúng ta chỉ can thiệp ở khâu thẩm duyệt cuối cùng, cả hai phía đều dễ rơi vào tâm lý phòng thủ".

Chùa Vĩnh Nghiêm (hay còn gọi là chùa Đức La) thuộc phường Tân An, tỉnh Bắc Ninh được xem là một “đại danh lam cổ tự” của Phật giáo Việt Nam. Chùa là một trong những di tích trong Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn - Kiếp Bạc được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới

Trong bối cảnh các ngành công nghiệp văn hóa đang được thúc đẩy, câu chuyện phát triển sản phẩm dịch vụ gắn với di sản là không thể né tránh. Ở đây, kinh nghiệm quốc tế cho thấy hai thái cực đều nguy hiểm: hoặc là buông lỏng để thị trường tự phát với vô số sản phẩm "ăn theo" di sản nhưng không qua thẩm định; hoặc ngược lại, siết chặt đến mức hầu như không có không gian cho sáng tạo.

Giữa hai cực đó, theo TS Lê Thị Minh Lý, "điều cần dựng lên là một bộ khung nguyên tắc rõ ràng, minh bạch, trong đó quy định đâu là yếu tố cốt lõi không được phép bóp méo, đâu là vùng có thể cho phép thử nghiệm, và quy trình thẩm định, tham vấn được vận hành thế nào".

Chùa Vĩnh Nghiêm là nơi lưu giữ 3.050 mộc bản có giá trị trên nhiều lĩnh vực. Năm 2012, mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm đã được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương

Ông Jonathan Baker, nhìn từ phía UNESCO cũng khẳng định, tổ chức này không phản đối việc phát triển du lịch, sản phẩm sáng tạo dựa trên di sản thế giới. Trái lại, ông nhiều lần nhấn mạnh rằng, "di sản chỉ thực sự được bảo vệ khi nó có ý nghĩa với cộng đồng hôm nay, và khi cộng đồng thấy di sản mang lại lợi ích cho chính họ".

Tuy nhiên, lợi ích đó không chỉ là kinh tế, mà còn là niềm tự hào, sự hiểu biết, và cảm giác gắn bó. "Nếu người dân chỉ thấy di sản là nơi đón khách, thu vé, còn bản thân họ không có tiếng nói trong cách di sản được kể và được sử dụng, mối quan hệ đó sẽ rất mong manh", ông nói.

Di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc quy tụ nhiều công trình kiến trúc cổ như đền đài, chùa, tháp, nằm giữa khung cảnh núi non hùng vĩ. Mỗi địa danh đều lưu giữ giá trị văn hóa – lịch sử hàng trăm năm của dân tộc

Với một quần thể như "Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc", việc tổ chức đối thoại giữa các bên liên quan - chính quyền, nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, cộng đồng địa phương, giới trẻ - là điều đặc biệt quan trọng. Mỗi nhóm đều có những ưu tiên khác nhau: người làm nghiên cứu quan tâm đến tính xác thực, người làm du lịch chú trọng trải nghiệm, người dân địa phương nhìn tới sinh kế, giới trẻ tìm kiếm những trải nghiệm mới, phù hợp với ngôn ngữ của họ.

Nếu không có không gian để những ưu tiên ấy được đặt lên bàn và thương lượng, các quyết định liên quan đến di sản rất dễ nghiêng hẳn về một phía, và khó bền vững.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử-Vĩnh Nghiêm-Côn Sơn, Kiếp Bạc là một di sản dạng chuỗi liên hoàn gồm 12 di tích, cụm di tích, được chắt lọc từ hàng trăm di tích và danh thắng của 6 khu Di tích Quốc gia đặc biệt thuộc 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh và Hải Phòng, tất cả đều nằm trên dãy núi Yên Tử ở Đông Bắc Việt Nam có tổng diện tích 525,75 ha.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các di sản thế giới ngày càng được đặt lên một mặt phẳng so sánh mới: du khách có thể trong vài năm đi qua nhiều di sản ở các châu lục khác nhau. Điều này vừa là cơ hội, vừa là thách thức.

Cơ hội nằm ở chỗ, nếu được diễn giải tốt, mỗi di sản sẽ trở thành một "giọng nói riêng" trong dàn hợp xướng các ký ức nhân loại. Thách thức là, nếu cách tiếp cận chỉ dừng lại ở việc chuẩn hóa dịch vụ theo một vài mô hình na ná nhau, di sản có nguy cơ mất dần tính riêng, trở thành một "điểm đến đẹp nhưng giống nhau" trong mắt du khách. Di sản đối thoại với thời đại mới, trong nghĩa đó, không phải là chạy theo mọi xu hướng hay công nghệ mới nhất, mà là chọn cho mình một giọng nói riêng, dựa trên hiểu biết sâu về chính mình.

Lễ hội Xuân Yên Tử 2025 tại Khu di tích danh thắng Yên Tử

Điều này đòi hỏi các chương trình nghiên cứu dài hạn, các cơ chế để tiếng nói của chuyên gia và cộng đồng được lắng nghe, các chiến lược truyền thông bền bỉ, và những thỏa thuận minh bạch về việc di sản sẽ được sử dụng thế nào trong các ngành công nghiệp văn hóa.

Đó là những việc ít khi tạo ra kết quả tức thì, nhưng lại quyết định việc di sản sẽ đứng ở đâu trong trí nhớ tập thể của mai sau.

Chương trình “Sắc Thu thiền định”. Đây là hoạt động lớn đầu tiên sau khi quần thể di tích Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới vào tháng 7/2025

Ông Jonathan Baker từng nói, điều ông mong muốn nhất khi nói về các di sản thế giới ở Việt Nam là "một ngày nào đó, khi một em nhỏ Việt Nam được hỏi về những nơi em tự hào nhất, em sẽ nhắc đến những di sản này không chỉ như điểm du lịch, mà như một phần câu chuyện mà em cảm thấy mình thuộc về".

Để đến được ngày đó, những quyết định chúng ta đưa ra hôm nay về cách bảo tồn, diễn giải, giáo dục và phát triển công nghiệp văn hóa gắn với di sản sẽ mang ý nghĩa dài lâu hơn nhiều so với những con số thống kê khách đến - khách đi trong từng mùa lễ hội.