Danh tướng Ông Ích Khiêm - Từ giai thoại đến chân dung lịch sử

Với nguồn tư liệu nghiên cứu khá phong phú, Danh tướng Ông Ích Khiêm (1829 - 1884) - Trung thần buổi vận nước ngả nghiêng của TS Lưu Anh Rô - cuốn sách vừa được NXB Tổng hợp TP.HCM ấn hành - có thể coi là công trình nghiên cứu công phu đầu tiên về danh nhân này.

1. Trong chính sử, Ông Ích Khiêm (1829 - 1884) là danh tướng triều Nguyễn, từng được vua Tự Đức khen là người "ưa sự thật, nhiều dũng lược". Cuộc đời ông gắn với nhiều cống hiến cho đất nước, với tính cách "cương cường" và khí tiết hiên ngang, trở thành niềm tự hào của người dân xứ Quảng. Tuy nhiên, tiểu sử của ông lại vướng nhiều giai thoại không rõ nguồn gốc cũng như những thông tin sai lệch.

Bởi thế, từ những tư liệu Hán Nôm, Pháp ngữ, gia phả, văn bia, di chúc… trong công trình này, TS Lưu Anh Rô đã dày công nghiên cứu, phục dựng một chân dung đầy đủ và xác thực về vị danh tướng này, đặt trong bối cảnh lịch sử - xã hội cũng như mối quan hệ với những nhân vật cùng thời.

Cụ thể, theo các tư liệu, gia tộc họ Ông, cư trú tại làng Đà Ly - vùng đất được ghi chú trong bản đồ Giáp Ngọ niên bình Nam đồ (1774). Đến năm 1841, Đà Ly đổi tên thành Phong Lệ, nơi nổi tiếng với tinh thần khai hoang, mở đất phương Nam. Sau khi khảo cứu gia phả (do ông nội soạn, Ông Ích Khiêm hiệu đính), đồng thời đối chiếu ghi chép của Quốc sử quán triều Nguyễn trong Đại Nam liệt truyện, tác giả xác định: Ông Ích Khiêm sinh năm 1829 - thay vì 1831, 1832 hay 1840 như  các tài liệu khác từng ghi.

Năm 1847, tại trường thi Thừa Thiên, Ông Ích Khiêm đỗ Cử nhân thứ 14 trong số 46 thí sinh. Sách cũng đính chính quan điểm của Quách Tấn trong Hương vườn cũ, khi ghi Ông Ích Khiêm đậu khoa Giáp Dần năm Tự Đức thứ 8 (1854) tại trường thi Bình Định.

Một chi tiết khác: Phong Lệ đến nay vẫn duy trì lễ hội hát mục đồng ở Cồn Thần - lễ hội độc đáo tôn vinh trẻ chăn trâu, diễn ra 3 năm/lần vào ngày 1/4 Âm lịch, lễ hội diễn ra với nghi thức rước Thần Nông quanh đồng làng, có trẻ mục đồng làm chủ sự, đi sau kiệu Thần là đoàn cờ mục đồng cùng lũ trẻ hớn hở.

Theo tác giả Lưu Anh Rô, Cồn Thần - cồn đất nhỏ bên sông Cổ Cò - là nơi linh thiêng gắn với tuổi thơ Ông Ích Khiêm. Ông từng bày trò đuổi bắt, đấu vật,  tập trận tại đây. Sau khi ông thành danh, dấu ấn ấy góp phần hình thành lễ hội, mang ý nghĩa cầu mưa thuận gió hòa và ước vọng trẻ chăn trâu cũng có thể đỗ đạt thành "ông Cử".

2. Những mối quan hệ giữa Ông Ích Khiêm và các tướng lĩnh nhà Nguyễn cũng được nhắc tới trong cuốn sách. Cụ thể, tháng 6/1873, trong chiến dịch đánh thổ phỉ ở Đại Đồng, Ông Ích Khiêm và Trương Văn Đễ không đóng quân đúng vị trí như kế hoạch khiến trận đánh thất bại. Nguyễn Tri Phương tức giận, tấu xin cách chức, song vua Tự Đức vẫn giữ ông trong quân ngũ.

Đáng nói, dù từng bị trách phạt, Ông Ích Khiêm không oán hận mà luôn kính trọng Nguyễn Tri Phương. Khi hay tin ông tuẫn tiết giữ thành Hà Nội, Ông Ích Khiêm làm câu điếu bày tỏ sự cảm phục và nỗi thẹn vì không cùng tận trung. Qua sự việc ấy, tính cách phân minh, biết nhận lỗi và lòng trung quân ái quốc của ông hiện lên rõ nét.

Các tư liệu lịch sử cho thấy: Giai đoạn này, Ông Ích Khiêm đã ghi dấu ấn với hàng loạt chiến công: Dẹp giặc Tạ Văn Phụng, phá thổ phỉ Ngô Côn, trấn áp Hoàng Sùng Anh. Song cũng chính vì tính cách ngạo đời, không chịu khuất phục ai, ông nhiều lần suýt bị xử tử, buộc phải cáo bệnh về quê an dưỡng.

Qua khảo cứu sử liệu và điền dã, TS Lưu Anh Rô cung cấp thông tin gắn với ký ức dân làng Phong Lệ: Trong quãng thời gian về quê, Ông Ích Khiêm đã hết lòng canh tân cho địa phương. Ông huy động sức dân khai hoang, làm thủy lợi, mở rộng thêm đồng Phú Hòa và khai khẩn đất ở làng Bàn Thạch (huyện Duy Xuyên). Tiền thân của những trục đường giao thông chính từ Phong Bắc vào Phong Nam, từ Tây An qua Nam Thạnh, từ Đông Hòa đến Bàn Cầu, Cẩm Nam (nay thuộc Đà Nẵng) đều do ông phóng tuyến và huy động nhân lực làm từ dạo đó.

Theo cuốn sách, ngày 31/7/1884 (10/6 năm Giáp Thân), khi nghe tin vua Kiến Phúc băng hà, Ông Ích Khiêm lặng lẽ nhịn ăn, viết di chúc dặn dò gia tộc rồi chọn cho mình cái chết. Trong di chúc, ông nhấn mạnh việc giữ gìn khí tiết, "ghìm miệng xoắn lưỡi" và coi bản thân là tấm gương cho con cháu. Văn bản di chúc này được ông niêm phong bằng 3 loại ấn, trong đó có ấn hình vuông khắc 5 chữ triện "Ông Ích Khiêm tín thác".

Ông Ích Khiêm chết vì "trung quân" như chính ông đã lựa chọn và ghi trong bản di chúc. Điều này cho thấy ông có một lối sống, một quan điểm khác biệt so với nhiều người cùng thời: Khí tiết cương cường, luôn đề cao chính đạo, đặt quyền lợi quốc gia lên trên hết, hết lòng trọng nghĩa vua - tôi. Và với cuốn sách này, cuộc đời oanh liệt nhưng cũng đầy sóng gió của ông thêm một lần được soi rọi từ hậu thế.