Chữ và nghĩa: Gìn vàng giữ ngọc cho hay

29/10/2025 21:04 GMT+7 | Văn hoá

Trong Truyện Kiều, về từ "hay", Nguyễn Du sử dụng cả thảy 38 lần với nhiều nghĩa khác nhau, chẳng hạn là biết, hiểu, nghe: "Khuôn xanh biết có vuông tròn mà hay"; là xảy ra nhiều lần: "Sinh rằng: Hay nói đè chừng"; hoặc là: "Trăm năm biết có duyên gì hay không"…

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Với những câu như: "Ở ăn thì nết cũng hay", "Gìn vàng giữ ngọc cho hay"…, là cùng nghĩa với từ như ta đã gặp trong thành ngữ "Hay khen, hèn chê", "Hay ở, dở bước"… Vậy, câu thơ Nguyễn Trãi như:

"Xét sự đà qua hay sự đến

Bao nhiêu nơi nhục bởi nơi vinh"

Hiểu theo nghĩa nào? Khoan vội trả lời, ta hãy đọc tiếp câu thơ trong Tao Đàn của vua Lê Thánh Tôn:

"Trời lồng lộng hay lòng thánh

Gió hây hây khắp muôn dân"

Chữ và nghĩa: Gìn vàng giữ ngọc cho hay - Ảnh 1.

Thúy Kiều và Kim Trọng trong “Kim Vân Kiều truyện”. Ảnh minh hoạ: Internet

Không chỉ có thế, ta còn có thể liệt kê thêm, từ thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm:

"Hoa nở, luống hay tin gió

Đầm thanh, còn thấy dáng trăng"

Ta hiểu thế nào về từ hay? Có phải hay trong ngữ cảnh này là tốt, là giỏi hay là từ nhằm chỉ sự lựa chọn chăng? Nếu thế, những câu thơ này vô nghĩa. Hay ở đây hàm nghĩa là biết, hiểu biết, biết rõ, nghe, ta có thể dễ dàng nhận ra từ các câu tương tự, chẳng hạn:

"Trông ra ngọn có gió cây

Thấy hiu hiu gió thì hay chị về"

(Truyện Kiều)

"Tưởng rằng đá nát thì thôi

Hay đâu đá nát nung vôi lại nồng"

(ca dao)

Vậy, do đã rõ vài nghĩa vừa nêu, ta có thể dùng để giải thích hàng loạt từ hay trong nhiều câu thành ngữ như "Hay của nào, chào của nấy", "Hay chưởi hay rủa là quạ dương gian, hay hát hay đàn là tiên hạ giới", "Xấu hay làm tốt, dốt hay nói chữ", "Hay đi đêm có ngày gặp ma"… Có áp dụng được không? Không. Bởi hay trong các ngữ cảnh này chính là siêng, chăm, năng, thường…

Chưa dừng lại đây, "hay" còn bòng thêm nghĩa khác nữa. Chẳng hạn, thành ngữ có câu "Làm quan hay quân, làm chồng hay vợ", rồi với các cụm từ như "hay một xã", "hay quân"… nghĩa là sao? Ta ngắc ngứ vì nghĩa của từ "hay" nêu trên, nay hầu như đã mất, đã phai nghĩa, không còn ai sử dụng nữa: "Cai quản, coi sóc" - theo Đại Nam quấc âm tự vị (1895). Về câu thành ngữ trên, tự vị này giải thích: "Chữ hay ở đây chỉ nghĩa cai quản. Quân lính phải chịu phép quan, vợ phải chịu phép chồng".

Lê Minh Quốc

Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm