29/10/2025 21:04 GMT+7 | Văn hoá
Trong Truyện Kiều, về từ "hay", Nguyễn Du sử dụng cả thảy 38 lần với nhiều nghĩa khác nhau, chẳng hạn là biết, hiểu, nghe: "Khuôn xanh biết có vuông tròn mà hay"; là xảy ra nhiều lần: "Sinh rằng: Hay nói đè chừng"; hoặc là: "Trăm năm biết có duyên gì hay không"…
Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY
Với những câu như: "Ở ăn thì nết cũng hay", "Gìn vàng giữ ngọc cho hay"…, là cùng nghĩa với từ như ta đã gặp trong thành ngữ "Hay khen, hèn chê", "Hay ở, dở bước"… Vậy, câu thơ Nguyễn Trãi như:
"Xét sự đà qua hay sự đến
Bao nhiêu nơi nhục bởi nơi vinh"
Hiểu theo nghĩa nào? Khoan vội trả lời, ta hãy đọc tiếp câu thơ trong Tao Đàn của vua Lê Thánh Tôn:
"Trời lồng lộng hay lòng thánh
Gió hây hây khắp muôn dân"

Thúy Kiều và Kim Trọng trong “Kim Vân Kiều truyện”. Ảnh minh hoạ: Internet
Không chỉ có thế, ta còn có thể liệt kê thêm, từ thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm:
"Hoa nở, luống hay tin gió
Đầm thanh, còn thấy dáng trăng"
Ta hiểu thế nào về từ hay? Có phải hay trong ngữ cảnh này là tốt, là giỏi hay là từ nhằm chỉ sự lựa chọn chăng? Nếu thế, những câu thơ này vô nghĩa. Hay ở đây hàm nghĩa là biết, hiểu biết, biết rõ, nghe, ta có thể dễ dàng nhận ra từ các câu tương tự, chẳng hạn:
"Trông ra ngọn có gió cây
Thấy hiu hiu gió thì hay chị về"
(Truyện Kiều)
"Tưởng rằng đá nát thì thôi
Hay đâu đá nát nung vôi lại nồng"
(ca dao)
Vậy, do đã rõ vài nghĩa vừa nêu, ta có thể dùng để giải thích hàng loạt từ hay trong nhiều câu thành ngữ như "Hay của nào, chào của nấy", "Hay chưởi hay rủa là quạ dương gian, hay hát hay đàn là tiên hạ giới", "Xấu hay làm tốt, dốt hay nói chữ", "Hay đi đêm có ngày gặp ma"… Có áp dụng được không? Không. Bởi hay trong các ngữ cảnh này chính là siêng, chăm, năng, thường…
Chưa dừng lại đây, "hay" còn bòng thêm nghĩa khác nữa. Chẳng hạn, thành ngữ có câu "Làm quan hay quân, làm chồng hay vợ", rồi với các cụm từ như "hay một xã", "hay quân"… nghĩa là sao? Ta ngắc ngứ vì nghĩa của từ "hay" nêu trên, nay hầu như đã mất, đã phai nghĩa, không còn ai sử dụng nữa: "Cai quản, coi sóc" - theo Đại Nam quấc âm tự vị (1895). Về câu thành ngữ trên, tự vị này giải thích: "Chữ hay ở đây chỉ nghĩa cai quản. Quân lính phải chịu phép quan, vợ phải chịu phép chồng".
Đăng nhập
Họ và tên
Mật khẩu
Xác nhận mật khẩu
Mã xác nhận
Đăng ký
Xin chào, !
Bạn đã đăng nhập với email:
Đăng xuất