Chữ và nghĩa: "Đắp tai cài trốc"

10/09/2025 21:07 GMT+7 | Văn hoá

Trong tiếng Việt, tùy theo ngữ cảnh, trốc/đầu có nhiều tầng nghĩa. Nếu hiểu đầu như "Đại từ điển tiếng Việt" (1999): "Phần trên cùng có chứa não của cơ thể người, cơ thể một số động vật hoặc phần trước nhất của cơ thể động vật" - thì một khi nói đến từ trái nghĩa của nó, ta thường nghĩ đến chân.

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Mà đầu/cái trốc ấy đôi khi không xuất hiện nhưng ta vẫn biết chính là… cái đầu. "Ăn trên ngồi trốc" thì trốc là tiếng cổ của người Việt gọi cái đầu. "Chuyện đời hãy đắp tai cài trốc/ Lộc thánh đừng lừa nạc bỏ xương" (Nguyễn Khuyến). Thành ngữ "Đắp tai cài trốc" cũng có nghĩa na ná "Mũ ni che tai" là tỏ thái độ bàng quan, không quan tâm đến tiêu cực chung quanh, cứ giả câm giả điếc như không nghe, không thấy, ai làm gì cũng mặc.

Khi Ngô Tất Tố viết: "Sỏ gà bày vào một đĩa, phao gà bày vào một đĩa", ta hiểu sỏ chính là đầu của gia súc sau khi đã làm thịt. Sỏ lợn là đầu lợn nhưng cũng còn gọi thủ lợn. Thành ngữ có câu: "Đè đầu khỏ trọ". Trọ là cái sọ trên đầu.

Chữ và nghĩa: "Đắp tai cài trốc" - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ: Internet

Rắc rối thiệt.

Thành ngữ có câu "Được đàng chân lân đàng đầu", chẳng khác gì "Được đàng ngoài sân, sau lân vào bếp", "Được cái nọ, dọ cái kia". Lân là phạm/ lấn sang phạm vi khác; dọ - một cách phát âm của "dò" là tìm hiểu, tìm kiếm một cách kín đáo, bí mật. Những câu thành ngữ này, chê trách kẻ tham lam, không biết điều, thấy người ta tử tế nhượng bộ thì trổ mòi lợi dụng, lấn tới. Đầu còn trái nghĩa với từ gì?

"Trên ghế bà đầm ngoi đít vịt

Dưới sân ông cử ngỏng đầu rồng"

(Tú Xương)

Đầu rồng đối chan chát với đít vịt - một sự mỉa mai ghê gớm.

Trong bản cải lương hài "Tựa tuồng sân khấu" của NSND Viễn Châu còn có từ "đít đuôi": "Anh còn nhớ lúc trước gần đến ngày cưới em mà không có một đồng ten dính túi phải vay tiền xăng xít, đít đuôi và vàng sáu bạc mười", ta biết "xăng xít, đít đuôi" là từ chỉ con số vay mượn tiếng Pháp "cent six, dix douze"- ý nói vay bạc 5 thì trả 6, vay 10 thì trả 12, lối cho vay nặng lãi, ăn lời thắt họng.

Trái nghĩa với đầu còn là đuôi. Chẳng hạn, "Đầu xuôi đuôi lọt", "Giấu đầu hở đuôi", "Đỏ đầu thì nuôi, đốm đuôi thì thịt"… Không chỉ có thế, còn có cả gót nữa như "Từ gót chí đầu, đau đâu khốn đấy". Chỉ có thể thôi ư? Không đâu. Tùy theo cách trình bày sự việc, sự vật mà khi nói trái với đầu, còn là cuối. Chẳng hạn, "Đầu năm sương muối, cuối năm gió Đông"; "Đầu năm ăn quả thanh yên/ Cuối năm ăn bưởi cho nên đèo bòng" (ca dao).

Nếu hiểu đầu theo nghĩa là phần trên cùng, cao chót vót (như ngọn cây, ngọn núi) thì các từ trái nghĩa của nó phải tùy theo từng trường hợp cụ thể. Bài thơ "Tống biệt hành" của Thâm Tâm có câu: "Mây Thu đầu núi, gió lên trăng/ Cơn lạnh chiều nao đổ bóng thầm". Trong một chừng mực nào đó, đầu núi cũng có thể gọi đỉnh núi và từ trái nghĩa là chân núi. Trong khi đó, với cây cối nói chung từ trái nghĩa của ngọn chính là gốc/ gốc cây, chứ không ai dùng chân cây như đã gọi chân núi.

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

Lê Minh Quốc

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm