Chữ và nghĩa: Đánh hôi - hôi cá

"Đánh hôi" nghĩa là gì? "Nhân có vụ đang đánh nhau, cũng xông vào để đánh (thường là người vốn ghét sẵn) - Đại từ điển tiếng Việt (1999) giải thích. Còn theo Từ điển tiếng Việt của Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, bản in 1988: "Đánh hôi": "Lợi dụng đánh người vốn mình không ưa nhân lúc có vụ đánh nhau".

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Thế nhưng tại sao lại là hôi/ đánh hôi?

Tra lại Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Paulus Của (1895), không có từ "đánh hôi", chỉ có "đánh hơi: "Theo hơi, nghe hơi cho biết ở đâu"; tra thêm Việt Nam tự điển (1931), không có mục từ riêng về "đánh hôi" lẫn "đánh hơi". Rõ ràng "đánh hôi" chỉ mới xuất hiện hiện sau này, suy luận này có đúng? Không đâu. Một khi đã sử dụng từ "hôi" ắt bản thân nó phải có nghĩa. Việt Nam tự điển (1931) cho biết có nghĩa: "Hôi. Nói mùi khó ngửi như mùi bọ xít, chuột chù: Hôi như tổ cú".

Với nghĩa này của từ hôi, trong tiếng Việt còn có từ "hôi ổ" là "ổ mắc hơi lạ, làm cho phải bỏ; ấy là nói về chim chóc, hễ ai bắt chim con, lấy trấng (trứng) trong ổ nó, nó thường bỏ ổ, dời ổ. Chứa cờ bạc lậu hoặc làm điều phi pháp, người khác hay đặng cũng gọi hôi ổ, động ổ", theo Đại Nam quấc âm tự vị. Thật đáng tiếc khi Từ điển tiếng Việt (1988), Đại từ điển tiếng Việt (1999) lại không có mục từ này.

Không những "hôi" được hiểu như vừa nêu mà còn có nghĩa: "Hôi. 1) Mót nhặt những thứ còn sót lại: Hôi cá. 2) Đánh ngầm. Lấy ngầm: Đánh hôi, hôi của đám cháy". Giải thích này của Việt Nam tự điển (1931) hoàn toàn hợp với cách hiểu của người miền Nam, ông Huình Tịch Paulus Của cho biết: "Đi hôi: Đi bắt mót, lấy sót, thường nói về sự đi theo sau kẻ làm nghề đăng sáo mà bắt cá sót; cũng có nghĩa là đi theo quan quân mà lấy của người ta bỏ lại trong lúc đánh giặc, khi ấy kêu là đi hôi của".

Trong hồi ký của ông Nguyễn Long Trảo - rể của nhà văn hóa Ca Văn Thỉnh (1902 - 1987) cho biết trong lúc tát đìa: "Có quy ước rất hay là mỗi con cá khi vọt ra phía sau là đã thuộc về quyền sở hữu của những "con hôi" lúc nhúc bám theo sau, chủ nhà không được tiếc của mà quay lại bắt. Vì toàn là sình lầy nên cá thoát ra phía sau là chuyện bình thường, nên chủ nhà bắt được 10 thì "con hôi" cũng được 2, 3, có thể mang về làm mắm chứ không bao giờ hết".

Tóm lại, ta hoàn toàn có quyền suy luận một cách chín chắn: "Con hôi" trong ngữ cảnh trên là từ "hôi" mà có. "Hôi" có nghĩa mót, nhặt những thứ còn sót lại; dần dần "hôi" mang nghĩa xấu như hôi của, hôi cá, đánh hôi…