Chữ và nghĩa: Cái ngữ để đong lường

24/09/2025 18:07 GMT+7 | Văn hoá

Trí khôn, phép ứng xử, đối nhân xử thế… của người Việt Nam có thể tìm thấy ở ca dao, tục ngữ, thành ngữ... Tuy nhiên, có những câu nay đọc lại ta không dễ dàng hiểu rõ nghĩa. Chẳng hạn câu "Lấy đồng tiền làm lào". Vậy lào là gì? Giải thích ra làm sao?

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Nhà nghiên cứu Lê Văn Hòe cho biết: "Lào là một thứ đồ đong nhỏ dùng làm cái ngữ để đong lường một thứ hàng hóa gì". Câu này ngụ ý là: "Bất cứ việc gì cũng lấy đồng tiền làm thứ đong lường so sánh"; đã thế ắt "không kể gì đến điều nhân nghĩa, như vậy trong cách ăn ở chỉ vụ lợi mà thôi" ("Tục ngữ lược giải", Quốc học thư xã, năm 1952, trang 103).

Qua giải thích này, có câu "Làm cái ngữ để đong lường", vậy "cái ngữ" là cái gì?

Chữ và nghĩa: Cái ngữ để đong lường - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ: Internet

Do đặt câu hỏi ấy, nhiều người (như tôi) bèn lật từ điển tìm hiểu "cái ngữ" hình dáng nó ra làm sao mà ngày xưa người ta dùng để đong lường?  Tìm có mà toi cơm. Thật ra, ngữ là một cách nói hàm nghĩa "chừng mực" như "Việt Nam tự điển" (1931) đã giải thích. "Ăn tiêu có ngữ" là tiêu xài chừng mực, liệu cơm gắp mắm, chứ nếu vung tay quá trán, chơi xả láng sáng về sớm có ngày bị gậy là cái chắc. Mà ngữ cũng chỉ hạng người mà mình xem thường, khinh bỉ: "Cái ngữ ấy ra gì". Trong Nam có từ "ăn ngữ" là ăn chịu, ăn trước rồi trả sau.

Lào cũng là lường. Bằng chứng, "Việt Nam tự điển" cho biết: "Lào: Cái lường - một lường nước mắm; lường: Đồ đong - một lường gạo". Ca dao có câu: "Khôn ngoan chẳng lại thật thà/ Lường thưng tráo đấu chẳng qua đong đầy". Thưng và đấu là dụng cụ dùng để lường (đong). Trải theo năm tháng, lào/ lường phai dần cái nghĩa như ta vừa bàn. Thậm chí, trước đó nữa, ít ra từ năm 1651, "lường" còn được hiểu là suy tư, lo lắng như "Từ điển Việt-Bồ-La" đã ghi nhận. Nghĩa này, mãi đến thời Nguyễn Du vẫn còn sử dụng: "Lòng người nham hiểm biết đâu mà lường" ("Truyện Kiều"). Và nay ắt vẫn còn, chẳng hạn, một người tặc lưỡi: "Ra nông nổi này là do tớ không lường trước", tức không định liệu trước khả năng xấu nhất có thể xảy ra.

Ngày xưa, tùy theo vật dụng mà người ta cân, đong, đo, đếm. Với bắp, gạo lúa, đậu chẳng hạn, khi lường (đong) thì người ta cũng phải dùng đũa hoặc tay gạt cho bằng miệng. Thế thì, trong cân đong có động tác "lường" và "gạt" là vậy. Nhưng lường gạt cũng được hiểu là lừa đảo, gian dối, bởi khi đong, khi gạt không nhất quán trước sau.

Thi sĩ trào phúng bậc nhất nước Nam đầu thế kỷ XX tự trào, giễu cợt: "Vị Xuyên có bác Tú Xương/ Quanh năm ăn quỵt, chơi lường mà thôi". Thành ngữ có câu "Ăn chực ăn lường", vậy chơi lường khác gì ăn lường? Ta hiểu ăn lường là cùng bước vào quán, ăn ngập mặt uống phủ phê nhưng lúc chủ quán đưa hóa đơn tính tiền thì kẻ đó né tránh bằng cách... lẻn vào toilet để nghe điện thoại! Ai trả tiền thì mặc, miễn mình không phải móc ví góp tiền trả chung! Ăn như thế gọi là "ăn lường".

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

Lê Minh Quốc

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm