Chữ và nghĩa: Bà Tú liệu có khen chồng?

25/10/2025 07:13 GMT+7 | Văn hoá

Năm hết Tết đến, nhà thơ Tú Xương cao hứng viết câu đối Tết, dán lên cột nhà, vểnh râu hỏi vợ: "Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay?". 

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Ở đây, ta đã thấy sự đồng âm của từ hay, tùy ngữ cảnh, có thể hiểu là tốt, giỏi trái nghĩa với dở, dốt. Nhân vật bà vợ (bà Tú) trả lời: "Rằng hay thì thực là hay/ Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài?", câu khen đấy ư? Tôi nghĩ là cách nói tự trào, chứ nào phải khen.

Suy luận từ đâu?

Từ… Truyện Kiều, bởi trong văn hóa Việt Nam, có nhiều cách tiếp cận kiệt tác này, thí dụ cũng 1 câu nhưng người ta chỉ nói 1/2 câu, có thể chọn vế đầu hoặc vế sau rồi bỏ lửng, mặc cho người nghe tự cảm nhận; hoặc 2 câu liền nhau mới trọn ý, nhưng người ta chỉ nói câu đầu, rồi lái sang câu khác, do mình nghĩ ra theo ý của mình.

Với câu "Rằng hay thì thực là hay" mượn từ Truyện Kiều, Tú Xương thừa biết tỏng câu kế: "Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào", nhưng rồi nhân vật bà vợ lại nói trớ đi: "Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài?". Câu nói trớ này chỉ là bề nổi, nói "xã giao", chứ cái ý chính vẫn là câu bát của Truyện Kiều vừa nêu.

Chữ và nghĩa: Bà Tú liệu có khen chồng? - Ảnh 1.

Ảnh minh họa: IT

Hơn nữa, "Rằng hay thì thực là hay" tự bản thân nó dù khẳng định là hay, quả thực là hay, nhưng đã ngầm có từ "vậy mà/ nhưng mà", xét ra lại không hay, tùy ngữ cảnh và trường hợp cụ thể. Cái sự oái oăm đó là do sự xuất hiện của từ "thì" tinh quái. Nguyễn Du là bậc thượng thừa, cao thủ võ lâm trong sử dụng tiếng Việt, để đủ 6 từ, nếu thật sự khen hay, hoàn toàn có thể thay bằng từ khác như "quả thực"/ "quả thực là hay".

Nhưng không, khi ông hạ bút từ "thì" ắt phải có dụng ý. Ta hãy so sánh: "Rằng hay thì thực là hay"/ "Rằng hay quả thực là hay", rõ ràng 2 sắc thái khác nhau.

Khi nói "Rằng hay thì thực là hay", bản thân bà Tú cũng "Nghe ra ngậm đắng nuốt cay", tất cả gói gọn trong từ "đỗ ngay" - chà, thoạt nghe hanh thông, thuận buồm xuôi gió nhỉ? Không đâu, bà nói mỉa, bởi biết chồng mình đã bao phen "Thi không ăn ớt thế mà cay", trượt vỏ chuối, "đậu phải cành mềm", chứ nào phải "đỗ ngay"! Dù bà không thốt ra, nhưng Tú Xương vẫn "Nghe ra ngậm đắng nuốt cay" là phải rồi, bởi như chính ông từng tự nhận: "Rõ thực nôm hay mà chữ dốt/ Tám khoa chưa khỏi phạm trường quy" kia mà.

"Rằng hay thì thực là hay/ Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài?" - là cách chơi chữ cắc cớ cũng cứng cựa của Tú Xương đấy thông qua lời nhân vật bà vợ trong bài thơ. Nhìn rộng ra, ta thấy văn hóa trong lời ăn tiếng nói của người Việt Nam, sự lắt léo chữ nghĩa chính là đây, là mượn câu chữ trong Truyện Kiều, dù không nói ra, không đốp chát, huỵch toẹt, nhưng người nghe phải ngầm hiểu ý chính lại nằm ở câu sau. Trộm nghĩ một người nước ngoài, dù thông thạo tiếng Việt, nói tiếng Việt cũng nổ như bắp rang, không thua gì người Việt Nam, nhưng nếu không hiểu sâu về văn hóa Việt Nam, thì khó hiểu cách diễn đạt như vừa nêu.

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

Lê Minh Quốc

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm