Chợ Đồng Xuân - "di sản sống" của Hà Nội (kỳ 4 & hết): Hướng tới "trái tim sáng tạo" giữa phố cổ

Từ sau thời Pháp thuộc đến nay, trải qua mọi biến thiên của lịch sử, chợ Đồng Xuân vẫn là mái nhà chung của hàng ngàn tiểu thương - nơi lưu giữ nhịp sống, văn hóa và bản sắc của người Hà Nội.

1. Sau ngày Giải phóng Thủ đô năm 1954 cho tới năm 1986, chợ Đồng Xuân chuyển sang giai đoạn phát triển gắn với mô hình kinh tế bao cấp. Người dân Thủ đô vẫn đều đặn vào chợ, nhưng không còn cảnh mặc cả như trước. Thay vào đó, hàng hóa được bán theo giá thống nhất, có niêm yết rõ ràng, đúng như cơ chế quản lý tập trung của thời kỳ này. Phần lớn là hàng tiêu dùng, kinh doanh theo mô hình liên doanh - hợp tác giữa các hộ tiểu thương và Nhà nước.

Như những ghi chép trong Chợ Đồng Xuân - Không gian ký ức, dù không sôi động như trước, ngôi chợ này vẫn giữ được nhịp vận động chậm rãi nhưng bền bỉ của Hà Nội. Để rồi, hơn 30 năm sau, vào thời kỳ Đổi mới, chợ Đồng Xuân một lần nữa trở thành động lực kinh tế, thúc đẩy sự phát triển của khu phố cổ.

Cuối năm 1989, dự án "Cải tạo chợ Đồng Xuân - Bắc Qua" được quận Hoàn Kiếm triển khai bằng nguồn ngân sách kết hợp với sự đóng góp của nhân dân - một minh chứng cho tinh thần chung tay gìn giữ di sản của chính quyền và người dân Hà Nội. Sau cải tạo, chợ mang diện mạo mới với 3 tầng hiện đại: 2 tầng dưới có tổng diện tích hơn 19.000 m², tầng 3 gần 9.000 m².

Đáng nói, dù cải tạo, chợ vẫn giữ nguyên mặt tiền ba vòm đặc trưng - dấu tích của ngôi chợ 100 năm tuổi khi xưa. Phía sau, sân bóng cũ được mở rộng thành không gian giao thương sầm uất. Đây cũng là thời điểm Hà Nội chấm dứt hoạt động của hệ thống tàu điện - loại hình giao thông góp phần làm nên sự sầm uất của chợ Đồng Xuân trong quá khứ.

Chỉ vài năm sau, đêm 14/7/1994, một vụ hỏa hoạn kinh hoàng đã thiêu rụi gần như toàn bộ khu chợ Đồng Xuân - Bắc Qua. Ngọn lửa không chỉ phá hủy các quầy hàng mà còn làm sập kết cấu bê tông, mái tôn, trần vòm. Khu Bắc Qua hư hại nghiêm trọng, phải tháo dỡ khẩn cấp, trong khi phần chợ chính cũng tổn thất nặng, cần phục hồi toàn diện.

Sau vụ cháy, việc khôi phục chợ sớm được đặt ra như trách nhiệm gìn giữ một biểu tượng văn hóa của Hà Nội. Theo Chợ Đồng Xuân - Không gian ký ức, chỉ 1 tháng sau vụ cháy, lãnh đạo Hà Nội đã có cuộc họp khẩn với các đơn vị để thống nhất phương án tái thiết và đặt mục tiêu đưa chợ hoạt động trở lại trước tháng 9/1995. Việc khôi phục này được yêu cầu phải đảm bảo giữ được hồn cốt chợ xưa, đồng thời đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn, hiện đại và bền vững.

Năm 1995, chợ Đồng Xuân được hoàn thiện với 3 tầng. Về tổng thể, chợ giữ được dáng dấp quen thuộc trước hỏa hoạn, nhưng nổi bật hơn nhờ hệ thống phòng cháy, thông gió, cấp điện và thoát nước được thiết kế mới hoàn toàn, đạt chuẩn kỹ thuật hiện đại. Công trình mới có khu giao dịch, khu bán hàng cùng hệ thống cầu thang và lối đi thông suốt: 3 cửa chính phía trước, 3 cửa sau, 2 lối bên hông, 2 cầu thang ngoài trời, 5 cầu thang nội bộ và 1 thang máy hiện đại.

2. Trong ba thập niên tiếp theo, những cột mốc phát triển của chợ Đồng Xuân vẫn song hành cùng sự chuyển mình của Hà Nội. Giữa năm 1996, chợ gắn với mô hình thí điểm đầu tiên trong cả nước khi chuyển đổi từ Ban Quản lý chợ sang doanh nghiệp quản lý (Công ty cổ phần Đồng Xuân), mở đường cho những cải cách tiếp theo về phát triển không gian thương mại đô thị.

Tiếp đó, cuối năm 2003, chợ đêm Đồng Xuân được tổ chức. Một năm sau, Hà Nội quyết định mở tuyến phố đi bộ Hàng Đào - Đồng Xuân, hình thành trục văn hóa thương mại gắn với không gian đi bộ đầu tiên giữa phố cổ. Năm 2024, tuyến xe điện du lịch kết nối Hồ Gươm và Hoàng thành Thăng Long được triển khai thí điểm (đi qua chợ Đồng Xuân), mở rộng không gian trải nghiệm cho du khách.

Đáng chú ý, sau đại dịch Covid-19, các hình thức kinh doanh tại chợ Đồng Xuân cũng thay đổi mạnh mẽ - khi nhiều tiểu thương đã quen với cách livestream, nhận đơn hàng trực tuyến, sử dụng mạng xã hội để tiếp cận khách hàng, qua đó giúp khu chợ từng bước chuyển mình thành không gian giao thương đa kênh, kết nối giữa thương mại truyền thống và kinh tế số.

Theo KTS Phạm Tuấn Long (Bí thư Đảng ủy phường Cửa Nam), với bề dày vốn có và những bước chuyển mạnh mẽ trong quá trình hội nhập, chợ Đồng Xuân đang đứng trước cơ hội phát triển đúng với tiềm năng của mình, nếu giải được bài toán cân bằng giữa bảo tồn giá trị truyền thống và khuyến khích sáng tạo đương đại.

Đó là bài toán gắn với các câu hỏi: Làm sao để chợ vừa là nơi mưu sinh của tiểu thương, vừa trở thành điểm đến hướng tới tương lai? Và bằng cách nào kết nối Đồng Xuân với các không gian công cộng lân cận, hình thành chuỗi liên kết văn hóa - du lịch hấp dẫn giữa lòng phố cổ?

Như lời ông Long, Đồng Xuân có tiềm năng trở thành điểm đến sáng tạo của Hà Nội - nơi vừa lưu giữ di sản, vừa định hình vai trò của một trung tâm văn hóa - sáng tạo tích hợp, kết hợp giữa thương mại, dịch vụ hiện đại, không gian trưng bày, nghệ thuật đường phố, khu khởi nghiệp sáng tạo, kinh tế số và kinh tế ban đêm. Đặc biệt trong tương lai, chợ Đồng Xuân hoàn toàn có thể trở thành "cửa ngõ" kết nối du khách từ khu phố cổ ra bờ sông Hồng, mở rộng không gian di sản của Hà Nội về phía Đông.

Để hiện thực hóa tầm nhìn đó, việc tái thiết và phát triển Đồng Xuân cần gắn với quy hoạch tổng thể đô thị, kết nối tuyến phố đi bộ nhằm hình thành chuỗi trải nghiệm văn hóa - ẩm thực - giải trí liên hoàn. Quá trình này đòi hỏi sự chủ động chuyển đổi của tiểu thương, sự tham gia của doanh nghiệp sáng tạo, cùng mô hình hợp tác công - tư trong quản lý và đầu tư. Hà Nội có thể tham khảo kinh nghiệm từ các mô hình thành công như Insadong (Seoul), Shibuya (Tokyo), hay Les Halles (Paris)... để phát triển chợ Đồng Xuân thành không gian sáng tạo bền vững.