Bức tranh diệu kỳ và bí ẩn suốt hơn 1 thế kỷ

Nói về văn hóa Phần Lan, có lẽ chúng ta sẽ không thể bỏ qua câu chuyện của Thiên thần bị thương (Haavoittunut enkeli) - bức tranh được họa sĩ Hugo Simberg vẽ từ cách đây hơn một thế kỷ, nhưng tới nay vẫn ẩn chứa nhiều bí mật.

Bức tranh miêu tả hai cậu bé đang khiêng một thiên thần bị thương trên chiếc cáng gỗ, cùng nhau băng qua vùng đất cằn cỗi. Một vùng nước và những ngọn đồi xa xa hiện ra phía sau, dưới bầu trời đầy mây.

Thiên thần, mặc đồ trắng với đôi cánh trắng lớn và che mắt bằng miếng băng trắng, ngồi cúi đầu, tay cầm những bông hoa trắng nhỏ. Cậu bé bên trái mặc áo khoác và mũ đen, nhìn xuống, trong khi cậu bé bên phải mặc áo khoác nâu, quần xanh và nhìn thẳng vào người xem.

Bức tranh được yêu thích

Kể từ khi ra mắt tại Triển lãm thường niên của Hội Nghệ sĩ Phần Lan năm 1903, bức tranh Thiên thần bị thương của Hugo Simberg vẫn luôn là một trong những tác phẩm được yêu thích nhất - không chỉ trong giới nghệ sĩ Phần Lan mà còn trong giới nghệ thuật quốc tế. Tác phẩm thường xuyên được lan truyền và đạt lượng yêu thích cao trên các nền tảng mạng xã hội.

Năm 2006, Thiên thần bị thương được Bảo tàng Nghệ thuật Ateneum bình chọn là "bức tranh quốc gia" của Phần Lan.

Sức hút bền bỉ của Thiên thần bị thương một phần không nhỏ đến từ sự mơ hồ mà nó mang lại. Khi Simberg lần đầu gửi bức tranh đến triển lãm, thay vì đặt tiêu đề chính thức, ông chỉ dùng một dấu gạch ngang. Giống như hầu hết các tác phẩm khác của mình, Simberg không bao giờ đưa ra lời giải thích hay diễn giải rõ ràng. Thay vào đó, ông để người xem tự tìm thấy ý nghĩa riêng.

Dù vậy, nhiều người có thể dễ dàng nhận ra bối cảnh của bức tranh. Cảnh quan phía sau được xác định là Elaintarha - công viên rộng lớn bao quanh vịnh Toolonlahti ở thủ đô Helsinki của Phần Lan.

Vào thời Simberg, đây là địa điểm giải trí nổi tiếng, nhưng cũng là nơi đặt trụ sở của một số tổ chức từ thiện và y tế. Một trong số đó là Viện Deaconess - nơi chính họa sĩ từng tới tĩnh dưỡng sau một cơn bạo bệnh. Ngoài ra còn có Trường Nữ sinh khiếm thị và Nhà dành cho Người tàn tật. Nhiều người suy đoán rằng đây có thể là nơi hai cậu bé đưa thiên thần đến.

Dựa trên các bản phác thảo và những bức ảnh được thực hiện trong các năm trước khi hoàn thành Thiên thần bị thương, có thể thấy Simberg đã thử nghiệm nhiều ý tưởng khác nhau. Ví dụ, có một bản phác họa, thiên thần được đẩy trên xe bởi hai "piru" nhỏ - tức quỷ thần trong thần thoại Phần Lan.

Sau hơn một thế kỷ, bức tranh vẫn chưa hé lộ toàn bộ bí ẩn của nó. Tuy vậy, có thể phần nào suy đoán qua việc xem xét tiểu sử, phong cách của Simberg và bối cảnh ra đời của Thiên thần bị thương.     

"Cảm giác bí ẩn" đầy kỳ diệu

Hugo Simberg sinh năm 1873 tại Hamina - thị trấn cách Helsinki khoảng 90 dặm về phía đông. Năm 18 tuổi, ông theo học tại Trường Vẽ của Hội Những người bạn Nghệ thuật Viipuri và sau đó là Trường Vẽ của Hội Nghệ thuật Phần Lan. Năm 1895, ở tuổi 22, ông trở thành học trò riêng của một trong những họa sĩ nổi tiếng và sung mãn nhất Phần Lan, Akseli Gallen-Kallela (1865 - 1931).

Từ năm 1896, Simberg bắt đầu ra nước ngoài học hỏi - đầu tiên là ở London, sau đó là Paris và Italy. Giai đoạn này, giới phê bình ngày càng để ý đến ông. Phong cách của ông cũng có những biến đổi, phản ánh sự dao động giữa nghệ thuật dân gian và hội họa hàn lâm truyền thống.

Hai bức tranh minh họa cho hai phong cách này - và sớm nhận được sự đón nhận tích cực - là Băng giá (Halla, 1895) và Cô tôi (Tati, 1898). Cả hai đều được trưng bày trong các triển lãm mùa thu của Hội Nghệ sĩ Phần Lan.

Băng giá, tác phẩm màu nước và bột màu trên giấy, mang thẩm mỹ và tinh thần vui tươi thường thấy trong các cuốn sách tranh. Ở đây, nhân vật Người Băng giá ngồi trên đống cỏ khô, thổi hơi lạnh vào phong cảnh mùa thu. Hình ảnh này tái hiện sinh động nhân vật siêu nhiên được lấy cảm hứng từ văn hóa dân gian Phần Lan - nguồn đề tài mà Simberg liên tục tìm đến trong suốt sự nghiệp của mình.

Trong khi đó, mang phong cách hàn lâm, Cô tôi là bức chân dung tinh tế và chân thực về người cô bên nội của họa sĩ, được thể hiện trong ánh sáng màu đất ấm áp. Tỉ mỉ tới từng đường nét, bức tranh không chỉ phản ánh kỹ thuật điêu luyện của Simberg mà còn cho thấy sự gắn bó sâu sắc của ông với người thân.

Thành công vang dội trong những năm 1890 giúp Simberg trở thành thành viên của Hiệp hội Nghệ thuật Phần Lan và được mời giảng dạy tại Trường Vẽ của Hội Những người bạn Nghệ thuật Viipuri, cũng như được ủy thác thực hiện nhiều tác phẩm lớn.

Tuy sự nghiệp nghệ thuật ngày càng vững mạnh, nhưng sức khỏe của ông lại không. Sau thời gian chiến đấu với một căn bệnh không được tiết lộ, ông qua đời năm 1917, ở tuổi 44.

Ảnh hưởng đến Thiên thần bị thương cũng có thể đến từ Akseli Gallen-Kallela - người thầy của Simberg. Ông là nhân vật chủ chốt trong thời kỳ Hoàng kim của nghệ thuật Phần Lan, kéo dài khoảng từ năm 1880 đến năm 1910.

Gallen-Kallela được ghi nhận rộng rãi vì đã góp phần hình thành bản sắc dân tộc qua các tác phẩm của mình, đặc biệt là khi minh họa sử thi Kalevala. Bộ sử thi này được biên soạn và in ấn năm 1835, dựa trên truyền miệng, kết hợp các yếu tố thần thoại, văn hóa dân gian và truyền thống Phần Lan. Ngày nay, Kalevala được coi là tác phẩm quan trọng bậc nhất của văn học Phần Lan.

Tranh của Gallen-Kallela minh họa những cảnh quan trọng trong sử thi này, chứa đựng nhiều biểu tượng gắn liền với đời sống và văn hóa Phần Lan. Cách tiếp cận ấy đã ảnh hưởng sâu rộng, trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nghệ sĩ và nghệ nhân trong trào lưu Tượng trưng Phần Lan.

Giống như thầy mình, Simberg cũng có nhiệt huyết với việc nuôi dưỡng bản sắc dân tộc Phần Lan thông qua nghệ thuật, nhưng cách thực hành của ông lại gián tiếp hơn. Mượn cốt truyện, ý nghĩa và dàn nhân vật của nghệ thuật dân gian, Simberg mở rộng không gian sáng tạo theo cách riêng.

Có thể thấy điều này trong tác phẩm Vua yêu tinh ngủ (Tonttukuningas nukkuu, 1896). Dù không ai biết rõ nó dựa trên câu chuyện dân gian nào, nhưng ta có thể cảm nhận rõ hơi thở văn hóa dân gian ở đây, với những "tomten" - linh hồn nhỏ bé trong truyền thuyết, thường xuất hiện dưới hình dạng ông già nhỏ, râu bạc, đội mũ đỏ - cùng nhân vật Vua Hobgoblin. Dễ nhầm lẫn nó với một cảnh trong truyện cổ tích, nhưng thực tế đây là câu chuyện dân gian do chính Simberg tưởng tượng ra.

Phong cách vừa hàn lâm, vừa đậm tính dân gian, cùng cuộc đời nhiều bệnh tật của Simberg, có thể đã ảnh hưởng phần nào đến Thiên thần bị thương. Sự gần gũi giữa ông với Gallen-Kallela và các họa sĩ theo trường phái Tượng trưng Phần Lan khác cũng dẫn đến suy đoán rằng Thiên thần bị thương mang tính ẩn dụ…Tuy nhiên nhiều chuyên gia không đồng ý với các cách hiểu như vậy. Đây có thể chỉ là trò chơi của lũ trẻ, hay một cảnh trong vở kịch thời thơ ấu. Hoặc, giống như Vua yêu tinh ngủ, đó có thể là một câu chuyện dân gian do chính Simberg tưởng tượng ra?

Mặc dù yếu tố siêu nhiên, đôi khi rùng rợn, thường xuất hiện trong các tác phẩm của Simberg, nhưng song hành cùng chúng luôn là tinh thần vui tươi, hài hước và giàu trí tưởng tượng.

Thế nên, một lần nữa, khó có thể diễn giải trí tưởng tượng mơ hồ của Simberg theo một công thức hay biểu tượng cụ thể nào. Có lẽ, sự kỳ diệu và cuốn hút của Thiên thần bị thương nằm chính ở cảm giác bí ẩn đó - nơi người xem được tự do tưởng tượng và viết tiếp câu chuyện của riêng mình.