Âm nhạc cách mạng - Hành trình lịch sử và hơi thở thời đại

Âm nhạc cách mạng Việt Nam không đơn thuần là nghệ thuật tuyên truyền, mà còn là linh hồn của thời đại cách mạng - tiếng gọi lòng yêu nước, lời hiệu triệu đồng bào, và kho ký ức tập thể về những năm tháng gian khó nhưng vĩ đại. Nhân dịp 80 năm Quốc khánh, hãy cùng nhìn lại chặng đường dựng xây nền móng văn hóa dân tộc - nơi âm nhạc cách mạng giữ vị trí không thể thay thế.

1. Từ những giai điệu viết vội giữa chiến khu, lời ca vang trên mặt trận, đến buổi diễn giữa lòng dân - âm nhạc cách mạng không chỉ kể lại lịch sử mà còn sống cùng lịch sử. Những ca khúc bất hủ như Tiến quân ca, Cùng nhau đi Hồng binh, Du kích sông Thao, Hành khúc ngày và đêm... đã trở thành "bản tuyên ngôn" âm nhạc, được cất lên từ trái tim và máu thịt của nghệ sĩ và nhân dân.

Trong những ngày đầu hào hùng của Cách mạng tháng Tám, âm nhạc như chiến sĩ tiên phong, góp phần dựng lên bầu không khí sục sôi, nuôi dưỡng tinh thần yêu nước, và truyền đi thông điệp về độc lập, tự do. Và trong những năm tháng gian khó đó, các nhạc sĩ như: Lưu Hữu Phước, Đinh Nhu, Văn Cao, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Vân… đã "vũ trang" bằng ngòi bút và phím đàn, đã biến âm nhạc thành một loại vũ khí mềm sắc bén.

Đặc biệt, những ca khúc ra đời trước và sau Cách mạng tháng Tám không chỉ cổ vũ lòng yêu nước mà còn phản ánh khát vọng sâu thẳm của một dân tộc được làm chủ vận mệnh. Âm nhạc thời kỳ này mang sắc thái bi tráng, khẩn thiết, nhưng đầy niềm tin - như chính tinh thần của một dân tộc vừa thoát khỏi đêm trường nô lệ.

Khi viết những tác phẩm này, các nhạc sĩ đã không chọn lối cấu trúc cầu kỳ hay kỹ thuật phức tạp, mà luôn gửi gắm một chân lý giản dị: âm nhạc phải phục vụ con người, lý tưởng sống, và gắn bó mật thiết với vận mệnh đất nước. Chính vì vậy, trong những năm gian khó nhất, từ chiến khu, hầm hào đến lòng đô thị bị địch chiếm đóng, âm nhạc vẫn vang lên từ chiếc guitar cũ, cây sáo tre, hay giọng hát mộc mạc của người lính, người dân.

Theo nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long, âm nhạc cách mạng Việt Nam trong giai đoạn tiền khởi nghĩa, đặc biệt là trong thời kỳ Cách mạng tháng Tám, không chỉ là hình thức nghệ thuật hay phương tiện tuyên truyền, mà đã trở thành một "vũ khí tinh thần" sắc bén, góp phần hun đúc khí thế cách mạng và tạo nên sức mạnh nội tại thúc đẩy sự thay đổi lịch sử của dân tộc.

Nhà nghiên cứu nhận định: Ngay từ những ca khúc đầu tiên như Cùng nhau đi Hồng binh của Đinh Nhu, đến các tác phẩm nổi bật như Lên đàng của Lưu Hữu Phước, Du kích ca của Đỗ Nhuận, Tiến quân ca của Văn Cao... mỗi bài hát đều chứa đựng sức sống mãnh liệt, là tiếng gọi từ trái tim người Việt Nam về khát vọng độc lập, tự do và chủ quyền dân tộc. Những ca khúc ấy không chỉ truyền tải cảm xúc mà còn định hình lý tưởng cách mạng, truyền cảm hứng và đồng hành cùng từng bước tiến của nhân dân trên con đường đấu tranh giải phóng.

Sức mạnh đặc biệt của âm nhạc cách mạng nằm ở chỗ: vừa đơn giản, dễ thuộc, dễ hát - phù hợp với thói quen âm nhạc dân gian Việt Nam - vừa mang đậm dấu ấn hào hùng qua sự kết hợp tinh tế các yếu tố âm nhạc phương Tây như nhịp hành khúc, bố cục tác phẩm... Nhờ đó, những ca khúc này lan tỏa nhanh chóng, thấm sâu vào tâm thức mọi tầng lớp xã hội, từ thanh niên trí thức đến người nông dân, từ chiến sĩ tiền tuyến đến hậu phương. Âm nhạc trở thành phương tiện đoàn kết, thúc đẩy ý chí và tinh thần quật cường của toàn dân.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Long cũng phân tích sự đa dạng và phù hợp của từng ca khúc với các đối tượng khác nhau. Ví dụ, Lên đàng là bài hát khích lệ mạnh mẽ lớp thanh niên trí thức, khơi dậy lý tưởng và tinh thần quyết tâm của tuổi trẻ, thôi thúc họ bước vào con đường đấu tranh giành độc lập. Trong khi đó, Du kích ca mang âm hưởng dân gian đậm nét, ca ngợi tinh thần chiến đấu anh dũng của lực lượng dân quân và người nông dân khắp mọi miền. Dù khác biệt về hình thức và nội dung, cả hai đều truyền tải thông điệp chung: khơi dậy lòng yêu nước sâu sắc và tinh thần đoàn kết chiến đấu không khuất phục.

Dòng ca khúc cách mạng tiếp tục được lan toả mạnh mẽ trong suốt thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và cho đến ngày nay là nhờ các đoàn văn công trong kháng chiến như Đoàn Ca múa Quân đội, Đoàn Văn công kháng chiến. Bên cạnh đó là thế hệ nghệ sĩ, ca sĩ Việt Nam với nhiều nghệ sĩ tài danh như NSND Trần Khánh, NSND Quý Dương, ca sĩ Thanh Hương, nhạc sĩ Phạm Tuyên, NSƯT Thanh Huyền, Lê Dung...

"Trong những năm cam go của cuộc kháng chiến, khi đất nước chìm trong bom đạn và thiếu thốn, các giai điệu cách mạng trở thành nguồn sức mạnh tinh thần vô giá, thắp lên ngọn lửa tự hào dân tộc, gieo niềm tin và thôi thúc ý chí chiến đấu của toàn dân. Âm nhạc khi ấy không chỉ là tiếng nói, mà còn là linh hồn - một sức mạnh vô hình góp phần làm nên thắng lợi của cách mạng. Và đến hôm nay, di sản ấy vẫn sống mãi, truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ về một thời kỳ "xếp bút nghiên lên đường đấu tranh" - ông Long nhấn mạnh thêm.

2. Đặt trong bối cảnh thế giới rộng lớn - trước, trong và sau Thế chiến II, ta có thể thấy, âm nhạc Xô Viết trở thành một phần không thể thiếu trong chiến đấu và nâng cao tinh thần chiến sĩ Hồng quân cùng nhân dân. Những ca khúc như Cuộc chiến tranh thần thánh (Священная война), Kachiusa (Катюша), Đàn sếu (Журавли), Ôi! Những con đường (Ой, дороги), Chiều hải cảng (Вечер на рейде).. vang lên không chỉ ở mặt trận mà còn trong đời sống xã hội, trở thành biểu tượng của lòng dũng cảm, niềm tin và ý chí bất khuất.

Những tác phẩm do các nhạc sĩ và tác giả lời tài năng sáng tác như Matvei Blanter, Vasily Solovyov-Sedoi, Yan Frenkel, Anatoly Novikov, Mikhail Isakovsky, cùng các nhà thơ Vasily Lebedev-Kumach, Lev Oshanin, Mikhail Dudin, Rasul Gamzatov... có sức lan tỏa mạnh mẽ toàn cầu được dịch sang nhiều thứ tiếng, đặc biệt tại các quốc gia đấu tranh giành độc lập khỏi ách thực dân và phát xít. Sự lan tỏa ấy chính là sự cộng hưởng tinh thần, giao thoa âm nhạc và lịch sử, tạo nên sức mạnh tổng hợp cho những bước tiến quyết định của mỗi dân tộc.

Tại Việt Nam, những ca khúc này được phổ biến từ thập niên 1950 qua phát thanh, biểu diễn ở chiến khu và truyền miệng, trở thành nguồn cảm hứng lớn cho các nhạc sĩ sáng tác, thắp lên ngọn lửa tinh thần trong kháng chiến, cổ vũ mạnh mẽ cho phong trào cách mạng ở Việt Nam.

Theo dòng chảy của lịch sử, dòng nhạc cách mạng trong những năm gần đây vẫn nhận được sự quan tâm tích cực từ cộng đồng nghệ sĩ và công chúng, đặc biệt qua các cuộc thi, vận động sáng tác ca khúc về chủ đề lịch sử, quê hương. Những sự kiện này không chỉ là dịp phát hiện, tôn vinh tài năng mà còn khuyến khích đổi mới, thổi luồng cảm hứng mới vào mạch âm nhạc cách mạng theo phong cách đương đại.

Bên cạnh đó, nhiều chương trình nghệ thuật lớn, đặc biệt là các gala truyền hình vào dịp lễ kỷ niệm trọng đại, góp phần tôn vinh và duy trì sức sống cho các ca khúc cách mạng. Có thể kể đến các chương trình như Giai điệu tự hào, Bài ca không quên, Giai điệu Tổ quốc, Tổ quốc trong tim…

Cho tới nay, nhiều nghệ sĩ trẻ không chỉ làm mới các tác phẩm truyền thống, mà còn tạo "góc riêng" thể hiện tình yêu quê hương sâu sắc. Họ sáng tạo trên nền tảng âm nhạc đương đại, kết hợp các sắc thái âm thanh hiện đại như nhạc điện tử, pop, rock, world music và acappella, để truyền tải tinh thần yêu nước một cách sinh động và gần gũi với giới trẻ.

Tiêu biểu có thể kể đến nhóm OPlus với những trích đoạn acapella ấn tượng từ các ca khúc cách mạng kinh điển như Lên đàng, Bác đang cùng chúng cháu hành quân, ca sĩ Tùng Dương phối hợp với nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung thực hiện MV Việt Nam tự hào bước tiếp tương lai hay ca sĩ Võ Hạ Trâm và nhạc sĩ Đoàn Minh Quân tri ân quê hương trong ca khúc Nguyện là người Việt Nam.

Những nỗ lực làm mới hay đưa tiếng nói thời đại của các nghệ sĩ qua các tác phẩm trên đã góp phần tạo dựng một không gian âm nhạc cách mạng sinh động, gần gũi, thiết thực với đời sống hiện đại, đồng thời trở thành cầu nối văn hóa ý nghĩa giữa các thế hệ.