150 năm ngày mất Christian Andersen: Hành trình kỳ diệu của người viết truyện cổ tích

Ngày 4/8/2025 gắn với thời điểm tròn 150 năm ngày mất của Hans Christian Andersen (1805 - 1875), nhà văn Đan Mạch đã để lại dấu ấn vĩnh cửu trong văn học thế giới với những câu chuyện cổ tích bất hủ.

Từ Vịt con xấu xí đến Bộ quần áo mới của Hoàng đế, các tác phẩm của Andersen không chỉ là những câu chuyện dành cho trẻ em mà còn là những lời tự sự sâu sắc về cuộc đời ông - một người bị chế giễu vì ngoại hình kỳ lạ nhưng luôn khao khát vươn tới sự vĩ đại.

Ngoại hình kỳ dị nhưng đầy lòng trắc ẩn

Trong số những câu chuyện nổi tiếng nhất của Andersen, Vịt con xấu xí (1843) là tác phẩm mang tính tự truyện rõ nét nhất. Câu chuyện kể về một chú vịt con bị chế nhạo vì vẻ ngoài khác biệt, bị xua đuổi khỏi trang trại và lang thang khắp thế gian. Bị coi thường và cô lập, chú vịt cuối cùng nhìn thấy hình ảnh phản chiếu của mình trong ao nước và nhận ra mình đã hóa thành một con thiên nga kiêu hãnh.

"Không quan trọng nếu bạn sinh ra trong sân vịt, miễn là bạn được ấp từ trứng thiên nga" - Andersen viết. Những dòng này không chỉ là thông điệp của câu chuyện mà còn là lời tuyên ngôn về chính cuộc đời ông - người luôn tự nhìn mình như một kẻ ngoài lề, một tâm hồn nhạy cảm bị xã hội ruồng bỏ.

Trong hồi ký Câu chuyện cổ tích về đời tôi - cuốn thứ 3 trong bộ 3 hồi ký của ông - Andersen kể lại thời niên thiếu khi bị bạn bè chế giễu vì những câu chuyện kỳ lạ mà ông sáng tác, nơi ông luôn là nhân vật chính.

Những câu chuyện của Andersen, thường ngắn gọn nhưng đầy sức mạnh - như Công chúa hạt đậu chỉ dài 300 từ - là những sử thi thu nhỏ, khắc họa những nhân vật cô độc nhưng mang trong mình sự vĩ đại về tinh thần. Từ Chú lính chì dũng cảm, một món đồ chơi bị gãy một chân mang tình yêu đơn phương và sau đó bị tan chảy thành một khối hình trái tim, đến Cô bé bán diêm, một đứa trẻ vô gia cư ngắm nhìn hạnh phúc của người khác qua khung cửa sổ trước khi qua đời trong giá rét - các nhân vật của Andersen đều phản ánh những góc khuất trong tâm hồn ông.

Nhiều người cho rằng nếu Andersen sở hữu ngoại hình cuốn hút như Danny Kaye, người thủ vai ông trong bộ phim âm nhạc năm 1952, có lẽ ông đã không trở thành một nhà văn vĩ đại. Chính sự "kỳ dị tuyệt vời" trong ngoại hình đã thúc đẩy ông biến những đau khổ cá nhân thành những câu chuyện bất hủ.

"Tôi không thành công nhờ vẻ ngoài nên tôi sử dụng bất cứ thứ gì có sẵn"  - ông từng viết.

Những người từng gặp Andersen đều nhắc đến ngoại hình đặc biệt của ông. Ở tuổi 20, khi là một sinh viên nghèo ở Copenhagen, ông bị mô tả là "một gã lêu lổng trong chiếc áo khoác xám cũ kỹ, tay áo không đủ dài để che đôi cổ tay gầy gò". Đến tuổi 40, khi đã là một nhân vật nổi tiếng, ông xuất hiện trong một phòng khách ở London với "vóc dáng dài, gầy, không xương, uốn éo như một con thằn lằn, gương mặt tiều tụy với chiếc mũi to như nòng súng và đôi mắt nhỏ như hạt đậu".

Nhà văn Edmund Gosse từng bị "sốc đến đau lòng" bởi "gương mặt xấu xí đến kỳ cục" của Andersen, cùng với "đôi tay chân dài ngoằng, đung đưa như không kiểm soát". Bạn thân của ông, William Bloch, cũng nhắc đến đôi tay chân "không cân đối" và "đôi giày khổng lồ đến mức không ai muốn đánh cắp".

Không chỉ ngoại hình, cách cư xử của Andersen cũng bị coi là kỳ quặc. Ông thường cúi chào một cách khoa trương, với những động tác "lố bịch" và "quỵ lụy" khiến nhà thơ Heinrich Heine nhầm ông là một thợ may. Nhà văn Charles Dickens, người gặp Andersen năm 1847, đã lấy cảm hứng từ ông để tạo ra nhân vật Uriah Heep trong David Copperfield - một kẻ có "gương mặt tiều tụy" và "những cử động uốn éo như rắn". Trong thời đại ngày nay, có lẽ Andersen sẽ bị chẩn đoán mắc chứng rối loạn phối hợp vận động nhưng vào thời của ông những đặc điểm này chỉ càng khiến ông bị xa lánh hơn.

Từ tuổi thơ đầy bi kịch đến nhà văn lớn cho trẻ em

Andersen sinh năm 1805 trong căn phòng ở khu ổ chuột của Odense, một thị trấn giàu truyền thống dân gian trên đảo Funen, Đan Mạch. Cha ông là một thợ đóng giày, mẹ là người giặt giũ mù chữ, và ông nội mắc bệnh tâm thần. Tuổi thơ của Andersen tràn ngập những câu chuyện kỳ ảo, từ những con rối đầu thú mà ông nội khắc cho trẻ em trong làng, đến những câu chuyện dân gian ông nghe từ bà nội tại nhà thương điên, nơi bà làm việc.

Những buổi đi dạo trong rừng với cha, khi ông được nghe những câu chuyện từ Nghìn lẻ một đêm, đã khơi dậy trong Andersen niềm khao khát trở thành một Scheherazade mới.

Là một đứa trẻ mơ mộng và có phần nữ tính, Andersen thích chơi một mình với nhà hát đồ chơi do cha làm, nơi ông sáng tác các vở kịch để những con búp bê (với trang phục do chính ông thiết kế và may vá) biểu diễn. Vở kịch đầu tiên của ông là một bi kịch lấy cảm hứng từ bài hát gắn với kịch Giấc mộng đêm Hè của Shakespeare.

"Mọi người buộc phải nghe vở kịch của tôi" - Andersen nhớ lại trong cuốn hồi ký đầu tiên -"Đối với tôi, đọc nó là một niềm vui tuyệt đối. Có điều, những buổi trình diễn của Andersen thường bị đám trẻ đường phố chế giễu, chúng đuổi theo ông về tận nhà, nơi ông bật khóc.

Nhưng Andersen không ngừng mơ ước. Giọng hát của ông từng khiến nhiều người xúc động, nhưng số phận không cho phép ông trở thành ca sĩ hay diễn viên như ông từng mơ. Trong câu chuyện cổ tích Chim họa mi của ông, tiếng hát của chú chim trở nên nổi tiếng, khiến các hoàng đế rơi lệ, cho đến khi nó bị thay thế bởi một cỗ máy tự động.

Ở tuổi 11, khi cha qua đời, Andersen phải làm việc trong một nhà máy. Năm 14 tuổi, ông rời Odense đến Copenhagen với giấc mơ trở thành diễn viên, ca sĩ hoặc vũ công. "Đầu tiên, bạn phải trải qua rất nhiều khó khăn, rồi sau đó bạn sẽ nổi tiếng" - ông nói với mẹ, như thể số phận của mình đã được viết sẵn.

Dù thất bại trong việc đến với sân khấu, nhưng tài năng văn chương của Andersen được phát hiện bởi Jonas Collin - một nhân vật tại Nhà hát Hoàng gia. Collin giúp Andersen, khi đó 17 tuổi, được học ở trường, dù phải ngồi chung với các học sinh 11 tuổi. Bài thơ đầu tiên của ông, Đứa trẻ hấp hối, được xuất bản khi ông 21 tuổi, lấy cảm hứng từ những năm tháng bị "khủng bố" bởi một hiệu trưởng tàn nhẫn. Tác phẩm này đã gây tiếng vang lớn ở châu Âu, được đăng trên các tờ báo ở Đức và Pháp.

Năm 1829, Andersen tự xuất bản cuốn sách đầu tiên, Chuyến đi bộ từ kênh Holmen đến điểm Đông Amager năm 1828 và 1829 - một tác phẩm hài hước mô tả một hành trình tưởng tượng chỉ dài 3km nhưng đầy những nhân vật kỳ ảo như Thánh Peter hay Thần Chết. Cuốn sách nhanh chóng bán hết, đánh dấu bước ngoặt trong sự nghiệp của ông.

10 năm sau khi rời quê nhà, Andersen đã tạo dựng được danh tiếng. Cuốn sách tiếp theo của ông, một tự truyện hư cấu có tên Người ngẫu hứng: Hay cuộc sống ở Italy, được xuất bản năm 1835 khi ông 30 tuổi, tiếp tục là một thành công. Cũng trong năm 1835, Andersen xuất bản những câu chuyện cổ tích đầu tiên, bao gồm Hộp bật lửa, Nàng tiên cá và Bộ quần áo mới của Hoàng đế. Những tác phẩm này đã đưa tên tuổi ông vang danh khắp châu Âu.

Andersen không muốn bị coi là nhà văn chỉ dành cho trẻ em. 160 câu chuyện cổ tích của ông là những tác phẩm dành cho "đứa trẻ trong mỗi chúng ta", chứa đựng những tầng ý nghĩa sâu sắc về sự cô đơn, lòng dũng cảm và khát vọng vươn lên. Ông từng nói với Dickens rằng mình cảm thấy "như thể rơi từ trên trời xuống". Với những câu chuyện bất hủ, Andersen đã chứng minh rằng, dù sinh ra trong bầy vịt hay thiên nga, mỗi người đều có thể viết nên câu chuyện của riêng mình.