15 năm "đánh thức" Hoàng thành Thăng Long (kỳ 2): Từ "giải mã" tới "hệ thống hóa" Hoàng thành

Sau nhiều năm "đánh thức" những lớp giá trị của Hoàng thành Thăng Long, giới nghiên cứu vẫn đang tiếp tục hành trình dài: Từng bước kết nối các kết quả riêng lẻ để tiến tới hệ thống hóa toàn bộ dữ liệu khảo cổ.

Và dù còn nhiều khoảng trống, bức tranh về kinh đô Thăng Long xưa đã dần hiện rõ hơn qua mỗi đợt khai quật, cũng như đối chiếu khoa học trong những năm qua.

Phát hiện và nhận diện hệ thống

Cần nhắc lại, những kết quả nghiên cứu trong 15 năm qua không phải là một hành trình tách biệt, mà là sự tiếp nối của chuỗi khai quật quy mô lớn kéo dài từ đầu những năm 2000 tại Hoàng thành Thăng Long. Chính từ những phát hiện mang tính đột phá trong giai đoạn này, giới khảo cổ đã mở ra hướng tiếp cận mới, đặt nền móng cho việc nhận diện cấu trúc không gian, dấu tích kiến trúc và các tầng văn hóa nối tiếp nhau của khu di tích.

Theo PGS Tống Trung Tín (Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam), các đợt khai quật tại khu 18 Hoàng Diệu của Hoàng thành Thăng Long cho thấy rõ điều đó, với những phế tích kiến trúc thuộc nhiều thời kỳ lịch sử, chồng xếp liên tục suốt hơn 1.300 năm. Đáng chú ý, quy mô và giá trị các phát hiện tại đây vượt trội so với nhiều cuộc khai quật trước đó của ngành khảo cổ.

Cụ thể, với thời Đại La (thế kỷ VII - IX), kể từ sau các công trình nghiên cứu của người Pháp cuối thế kỷ XIX, giới khảo cổ trong nước vẫn chưa tìm thấy dấu tích kiến trúc nào thuộc giai đoạn này. Tuy nhiên, tại Hoàng thành Thăng Long, các cuộc khai quật đã phát hiện 18 móng nền kiến trúc, 7 giếng nước và 15 đường cống bằng gạch, gỗ ở tầng văn hóa Đại La. Đặc biệt, một di tích có mặt bằng hình chữ "đinh" được bảo tồn khá nguyên vẹn, giúp nhận diện rõ đặc trưng kiến trúc của thời kỳ này.

Những kết quả ấy không chỉ mở ra nhận thức mới về thời Đại La, mà còn góp phần xác thực nội dung trong Chiếu dời đô của vua Lý Thái Tổ, rằng kinh đô Thăng Long từ năm 1010 được xây dựng trên nền thành Đại La xưa.

Tương tự, trước đây dấu tích kiến trúc cung điện thời Đinh - Tiền Lê mới chỉ được biết đến phần nào tại kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình). Tuy nhiên, tại Hoàng thành, các nhà khảo cổ đã phát hiện thêm 13 móng nền kiến trúc thuộc giai đoạn này. Đáng chú ý, một di tích có mặt bằng hình chữ nhật với cách bố trí cột góc đặt chéo so với phương vị tổng thể - kiểu cấu trúc gần như chưa từng thấy trong lịch sử Việt Nam.

Dù mới được nghiên cứu bước đầu, các phát hiện này đã phản ánh khá rõ kỹ thuật và phong cách xây dựng thời Đinh - Tiền Lê, đồng thời cho phép xác định trung tâm lớn thứ hai của triều đại này (sau kinh đô Hoa Lư) chính là khu vực Hoàng thành ngày nay, nơi sử cũ gọi là "Kinh phủ".

Từ đó, theo PGS Tín, nếu trước đây giới nghiên cứu chỉ biết rằng thành Thăng Long thời Lý được xây chồng lên thành Đại La, thì kết quả khai quật tại Hoàng thành đã khẳng định thêm: Bên trên lớp kiến trúc Đại La còn tồn tại cả dấu tích Đinh - Tiền Lê (thế kỷ X), tạo nên tầng chồng nối liên tục của lịch sử.

Kinh đô rực rỡ qua các thời kỳ

Bước sang thời Lý - giai đoạn phục hưng và phát triển rực rỡ của Đại Việt - kinh đô Thăng Long được quy hoạch và xây dựng quy mô, quy củ, tráng lệ, đặc biệt tại khu trung tâm Hoàng thành. Chỉ trong phạm vi gần 30.000 m², các nhà khảo cổ đã phát hiện 53 nền móng cung điện, 7 móng tường bao, 6 giếng nước và 13 hệ thống cống thoát nước với nhiều loại hình khác nhau.

Như lời PGS Tống Trung Tín, "đó là duyên may của di sản". Bởi khi khai quật, không ai có thể hình dung rằng chính thời Lý - thời kỳ mở đầu cho kinh đô Đại Việt ngàn năm - lại để lại dấu tích kiến trúc đầy đủ và nguyên vẹn nhất tại đây. Những phát hiện này giúp xác định một tổ hợp cung điện được quy hoạch bài bản, xây dựng khoa học, thể hiện rõ tài năng bậc thầy của các nghệ nhân xưa.

 Ở đó, kiến trúc thời Lý nổi bật với sự thống nhất về phương vị, tỷ lệ không gian, kỹ thuật đắp nền và xây móng công phu, cùng nghệ thuật trang trí tinh xảo - minh chứng cho trình độ xây dựng cao và tư duy thẩm mỹ phát triển của Đại Việt thời kỳ hưng thịnh.

Trong khi đó, các dấu tích thời Trần (thế kỷ XIII - XIV), do đặc điểm địa tầng và phạm vi khai quật mới đạt khoảng 50% diện tích, nên chưa bộc lộ rõ nét như lớp di tích thời Lý. Tuy vậy, hàng chục dấu tích kiến trúc đã được nhận diện, cho thấy các công trình thời Trần nằm chồng trực tiếp lên nền kiến trúc Lý, khẳng định sự tồn tại của một Thăng Long thời Trần được xây dựng hoàn toàn mới, trên cơ sở tiếp nối Thăng Long thời Lý nhưng đã thay đổi mạnh mẽ theo quy hoạch của chế độ hai vua.

Nói cách khác, kinh thành thời Trần kế thừa tinh hoa nghệ thuật xây dựng Thăng Long thời Lý, đồng thời sáng tạo những nét phù hợp với tinh thần và hào khí Đông A.

Tương tự, các di tích thuộc thời Lê sơ (thế kỷ XV), Mạc (thế kỷ XVI) và Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII - XVIII) tại đây cũng chịu nhiều tác động địa tầng và bị phá hủy đáng kể. Dù vậy, những dấu tích còn lại của thời Lê sơ vẫn thể hiện rõ sự chồng xếp liên tục của các lớp kiến trúc Thăng Long, nối tiếp từ Đại La, Đinh - Tiền Lê, Lý, Trần đến Lê. Điều này phản ánh quy luật phát triển không gián đoạn của kinh đô xưa.

Theo PGS Tống Trung Tín, những hiện vật này cho thấy diện mạo của một Thăng Long đầy biến động dưới thời Lê, khi một Đông Kinh Nho giáo dần thay thế cho Thăng Long Phật giáo thời Lý - Trần trước đó. Đồng thời, nghệ thuật chế tác gốm sứ giai đoạn này đạt tới đỉnh cao, đánh dấu thời kỳ hưng thịnh và xuất khẩu rực rỡ nhất của đồ sứ Việt Nam ra thế giới.

Hướng tới một "bản đồ" tổng thể

Theo TS Hà Văn Cẩn (Viện trưởng Viện Khảo cổ học Việt Nam) sau nhiều năm nghiên cứu dựa trên dữ liệu khai quật và các kết quả tổng hợp khoa học, các chuyên gia đã bước đầu hình thành cái nhìn toàn diện hơn về kiến trúc, cũng như về các loại hình đồ gốm, sứ và vật liệu xây dựng được sử dụng liên tục qua nhiều thời kỳ trong Hoàng cung Thăng Long. Từ kết quả đó, có thể coi "bản đồ di sản khảo cổ học" tại khu trung tâm Hoàng thành đã được phác thảo bước đầu, trở thành cơ sở quan trọng cho những nghiên cứu chuyên sâu hơn trong tương lai.

"Hiện nay, Viện Khảo cổ học vẫn đang triển khai công tác khai quật, xử lý và nghiên cứu, bởi mỗi đợt khai quật đều mang đến những phát hiện mới về kiến trúc, mô hình và kỹ thuật xây dựng cổ. Sắp tới, chúng tôi sẽ tập trung vào khu vực trung tâm Hoàng thành Thăng Long - nơi được xem là có tiềm năng lớn - để mở rộng khai quật, làm rõ thêm các lớp di tích và di vật còn bị vùi lấp" - TS Hà Văn Cẩn cho biết.

Theo TS Cẩn, khó khăn lớn nhất hiện nay là các di tích có nhiều lớp kiến trúc chồng xếp lên nhau, trong khi việc khai quật phải gắn với mục tiêu bảo tồn, không thể bóc tách toàn diện. "Khi mở một hố khai quật, nếu đào xuống lớp văn hóa dưới thì phải giữ lại một phần lớp trên để bảo tồn. Cứ như vậy, càng xuống sâu, diện tích quan sát càng nhỏ. Thách thức lớn nhất là làm sao vừa bảo tồn được các lớp di tích, vừa tiếp tục nghiên cứu lớp sâu hơn" - ông nói.

Cũng theo TS Cẩn, hạn chế này khiến việc xác định các lớp kiến trúc tại một số hố khai quật trở nên khó khăn và dẫn tới kết quả khai quật không đồng nhất: có khu thể hiện rõ dấu tích thời Lý, nơi lại nổi bật thời Trần hay Lê sơ. Dù vậy, hiện Viện Khảo cổ học Việt Nam vẫn đang nỗ lực nghiên cứu và rà soát, kết nối toàn bộ kết quả khai quật qua nhiều năm để lập bình đồ tổng thể thể hiện rõ sự phân bố và cấu trúc các lớp di tích tại Hoàng thành qua từng thời kỳ.

TS Hà Văn Cẩn nhấn mạnh, nếu có thể tiến hành các cuộc khai quật quy mô lớn, việc kết nối mặt bằng và lập bản đồ kiến trúc sẽ thuận lợi hơn. Ngoài ra, với những khu vực chưa thể khai quật do nằm dưới các di tích hiện còn, cơ quan này dự kiến sẽ bố trí các hố khai quật kiểm tra bổ sung, nhằm làm rõ thêm những mắt xích quan trọng trong bản đồ tổng thể Hoàng thành Thăng Long.

(Còn tiếp)