15 năm "đánh thức" Hoàng thành Thăng Long (kỳ 1) Những "mảnh ghép" về Hoàng cung

Sau 15 năm kể từ khi được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới (2010), Hoàng thành Thăng Long đã trở thành khu di tích khảo cổ học tiêu biểu của Hà Nội. Và quãng thời gian ấy cũng gắn với một hành trình bền bỉ của giới khoa học - hành trình xác định diện mạo và làm rõ những giá trị của Hoàng thành, nơi từng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của Việt Nam qua nhiều triều đại.

Một phần kết quả của hành trình này đã được công bố tại hội thảo quốc tế Khu di tích Hoàng thành Thăng Long - Thành tựu và vấn đề đặt ra sau 15 năm nghiên cứu (2011 - 2025), vừa diễn ra tại Hà Nội. Sự kiện do Viện Khảo cổ học Việt Nam chủ trì, nhằm đánh giá những thành tựu trong quá trình thực hiện Dự án Chỉnh lý, nghiên cứu, đánh giá giá trị và lập hồ sơ khoa học khu di tích Hoàng thành Thăng Long, do Viện Nghiên cứu Kinh thành (nay thuộc Viện Khảo cổ học) đảm trách suốt 15 năm qua.

Từ "đấu củng" tới đồ gốm ngự dụng

"Các lầu gác trong Hoàng cung Thăng Long xưa nay đều đã biến mất, và không phải công trình nào cũng được chép trong sử liệu. Phần lớn những di vật khảo cổ tìm thấy cũng chỉ là các mảnh vỡ" - PGS Bùi Minh Trí, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành, chia sẻ - "Vì vậy, ngay từ đầu, công tác nghiên cứu đã đặt ra rất nhiều khó khăn và đòi hỏi sự kiên trì, cẩn trọng".

Thành tựu nổi bật nhất trong nghiên cứu của PGS Trí và cộng sự là việc giải mã hình thái kiến trúc cung điện trong Hoàng cung Thăng Long xưa. Để đạt kết quả này, nhiều phương pháp được áp dụng: Tái điều tra khai quật khu di tích 18 Hoàng Diệu; nghiên cứu loại hình và chức năng các loại ngói lợp mái; khảo sát mô hình kiến trúc lưu giữ tại bảo tàng; phân tích di vật gỗ tìm thấy tại di tích; đồng thời đối chiếu sử liệu và so sánh với kiến trúc kinh đô cổ ở Đông Á cũng như các công trình cổ ở phía Bắc Việt Nam.

Từ hướng tiếp cận đó, các chuyên gia phát hiện yếu tố đấu củng - kỹ thuật đỡ mái và trang trí đặc trưng có nguồn gốc từ Trung Hoa cách nay hơn 2.500 năm - chính là chìa khóa để giải mã hình thái kiến trúc cung điện thời Lý. Hệ thống đấu củng này cho phép các thanh giằng gắn trên đầu cột truyền lực, nâng đỡ bộ mái nặng, tạo độ vững chắc cho công trình và thể hiện trình độ xây dựng bậc thầy của cha ông. Trên cơ sở ấy, tổng thể hình thái kiến trúc của Hoàng thành thời Lý được tái hiện: Một quần thể quy mô lớn gồm 38 cung điện và hành lang, 26 kiến trúc lục giác, hệ thống tường bao, đường đi và cổng ra vào.

Tiếp đó, từ việc chứng minh rằng kiến trúc cung điện thời Lê sơ - đặc biệt là điện Kính Thiên - cũng thuộc loại kiến trúc đấu củng, năm 2021 nhóm nghiên cứu đã tiến hành phục dựng 3D hình thái điện Kính Thiên - tòa chính điện quan trọng nhất của Hoàng thành thời Lê sơ. Theo nghiên cứu này, công trình được xây dựng trên nền cao, phía trước có thềm đá chạm rồng, bao quanh là lan can đá, sử dụng hệ kiến trúc gỗ sơn son với diện tích gần 1.200 m² gồm 7 gian, 2 chái và 60 cột gỗ. Mái điện lợp ngói rồng men vàng, trang trí tượng đầu rồng vươn cao, thể hiện vẻ đẹp uy nghi, sang trọng và quyền lực của vương triều Đại Việt.

Cùng với nghiên cứu kiến trúc, Viện Nghiên cứu Kinh thành còn có nhiều phát hiện mang tính bước ngoặt khi xác định rõ loại hình, chức năng, niên đại và nguồn gốc sản xuất của các hiện vật khai quật. Trong đó, đáng chú ý là việc phát hiện những đồ sứ đích thực thời Lý với nhiều sản phẩm cao cấp đạt trình độ sánh ngang đồ sứ Trung Quốc thời Tống. Phát hiện này khẳng định Việt Nam đã phát minh và chế tác đồ sứ từ thế kỷ XI, góp phần xóa bỏ ngộ nhận lâu nay giữa gốm Việt Nam và gốm Trung Hoa, đồng thời khẳng định vị thế sáng tạo của gốm sứ Đại Việt trong khu vực.

Đồng thời, việc nghiên cứu đồ gốm phế thải và dụng cụ sản xuất cho thấy sự tồn tại của hệ thống lò quan Thăng Long - các lò chuyên chế tác đồ dùng cung đình - hoạt động liên tục gần sáu thế kỷ, qua các triều Lý, Trần, Lê sơ và Mạc. Việc phân tích hiện vật có chữ Hán còn giúp xác định lò chuyên sản xuất cho cung Trường Lạc, nơi ở của Thái hoàng Thái hậu Nguyễn Thị Hằng (vợ vua Lê Thánh Tông), với những sản phẩm mang chữ "Trường Lạc". Đây là phát hiện có ý nghĩa đột phá, khi trước đây sử liệu Việt Nam không ghi chép chi tiết về sự tồn tại của lò quan hay các loại đồ gốm ngự dụng này.

Ngoài ra, việc nhận diện nhóm đồ sứ ngự dụng thời Mạc gồm bát, đĩa hoa lam vẽ rồng phượng đã góp phần lấp đầy "khoảng trống" về triều đại này, cho thấy sự kế thừa tinh hoa Lê sơ và phản ánh đời sống văn hóa, kinh tế, xã hội phong phú trong Hoàng cung Thăng Long thế kỷ XVI. Cùng với đó, việc nghiên cứu các sưu tập đồ sứ ngoại nhập từ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc... cũng khẳng định vai trò của Thăng Long như một trung tâm giao lưu văn hóa - kinh tế lớn trong thời trung đại.

Hành trình chưa có hồi kết

Đáng nói, theo PGS Bùi Minh Trí, những kết quả đạt được sau hơn 15 năm nghiên cứu mới chỉ là bước khởi đầu. Dù các phát hiện gần đây đã giúp công chúng hiểu sâu hơn về giá trị kiến trúc cung điện của kinh đô Đại Việt, song việc phần nào khôi phục đầy đủ diện mạo Hoàng thành Thăng Long xưa vẫn là mục tiêu lâu dài của giới nghiên cứu.

"Rất khó để tự tin nói rằng chúng ta đã có một bức tranh hoàn chỉnh về Hoàng thành" - ông chia sẻ - "Hiện tại, các nghiên cứu mới dừng ở giai đoạn đầu. Sẽ còn rất nhiều vấn đề cần tiếp tục làm rõ - từ quy mô tổng thể của công trình, cấu trúc chi tiết cho đến hệ thống ngói lợp, kỹ thuật đấu củng và phương thức thi công".

Như lời chuyên gia này, nhóm nghiên cứu đã phần nào làm rõ các yếu tố như bộ mái và hệ khung đỡ mái, nhưng nhiều cấu kiện khác vẫn còn là "ẩn số". Đặc biệt, hệ thống đấu củng - kỹ thuật then chốt trong kiến trúc cổ - đòi hỏi trình độ hiểu biết sâu và sự kết nối quốc tế để giải mã hoàn chỉnh.

"Nhiều nhóm đã thử phục dựng dựa trên bản vẽ của chúng tôi, nhưng chưa thể lắp ghép các cấu kiện thành công. Đây là công việc cần thời gian, kiên trì và những bằng chứng khoa học xác thực hơn trong tương lai", ông nói thêm.

Dự kiến, trong giai đoạn tới, các chuyên gia sẽ tập trung giải mã mặt bằng tổng thể của cung điện, xác định ranh giới, hệ thống cột, kết cấu đấu củng, cũng như nghiên cứu sâu hơn về mái, ngói và cách thức thi công. Ngoài ra, nội dung cần được chú trọng là việc tìm hiểu hệ thống hoa văn, màu sắc và các yếu tố trang trí - những khía cạnh mang giá trị nghệ thuật và biểu tượng của kiến trúc cung đình.

Ở góc độ khảo cổ học, PGS Tống Trung Tín cũng cho rằng trong thời gian tới, các kết quả nghiên cứu ban đầu cần được đào sâu và mở rộng thông qua nghiên cứu liên ngành giữa khảo cổ học, sử học, văn hóa học, bảo tàng học và bảo tồn học, đồng thời tăng cường so sánh quốc tế để làm sáng rõ hơn giá trị của di tích.

"Nếu nhìn dưới góc độ khoa học, sẽ còn phải rất lâu nữa chúng ta mới có thể hiểu hết được những giá trị mà Hoàng thành Thăng Long mang theo" - ông nói - "Đó là một nhiệm vụ lâu dài, liên tục, thậm chí có thể nói là vô tận trong hành trình nghiên cứu, bảo tồn và phát huy di sản của chúng ta cũng như của cả cộng đồng khoa học quốc tế".

Theo PGS Tín, việc phát huy giá trị của Hoàng thành cần gắn liền với công tác bảo tồn tại chỗ, bảo quản di vật lưu trữ, đồng thời tiếp tục giải mã các phế tích - kể từ hình thái, diện mạo cho tới chức năng của từng công trình trong Hoàng cung xưa. Ông nhấn mạnh, thành công của quá trình này phụ thuộc lớn vào năng lực nghiên cứu, đầu tư, phối hợp liên ngành và hợp tác quốc tế.

"Thông thường, một công trình nghiên cứu chỉ có thể đưa vào trưng bày hay phục dựng khi phản ánh tối đa những kết quả khoa học đã được kiểm chứng" - PGS Tống Trung Tín chia sẻ.

Từ quan điểm của hai nhà khoa học có thể thấy, hành trình tìm lại diện mạo Hoàng thành Thăng Long vẫn còn rất dài và đầy thách thức, đòi hỏi tầm nhìn dài hạn, sự đầu tư nghiêm túc cùng cam kết phối hợp bền vững giữa giới nghiên cứu và các cơ quan quản lý di sản.

(Còn tiếp)