100 năm NGND - nhạc sĩ Hoàng Kiều, một đời tận hiến cho nghệ thuật chèo

Nhà giáo Nhân dân, nhạc sĩ Hoàng Kiều dành trọn đời mình tận hiến cho nghệ thuật chèo. Từ sáng tác âm nhạc, viết kịch bản, đạo diễn, nghiên cứu khoa học cho tới đào tạo nghệ sĩ, ở lĩnh vực nào ông cũng để lại dấu ấn sâu đậm. 

Đây là khẳng định được các nhà nghiên cứu thống nhất tại tọa đàm Nhà giáo Nhân dân, nhạc sĩ Hoàng Kiều với sự phát triển của sân khấu, âm nhạc chèo diễn ra chiều 9/8 tại Hà Nội. Tọa đàm do Hội Nhạc sĩ Việt Nam, Hội nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Viện Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc, Nhà hát Chèo Việt Nam và gia đình tổ chức nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Nhà giáo Nhân dân, nhạc sĩ Hoàng Kiều.

Phát biểu đề dẫn, Thiếu tướng, nhạc sĩ Đức Trịnh (Chủ tịch Hội Nhạc sĩ Việt Nam) khẳng định, nhạc sĩ Hoàng Kiều là người có tên tuổi lớn. Ông chính là người đầu tiên sáng tác đưa hình thức phối khí, hát bè vào nghệ thuật chèo, thể hiện tính khoa học và chuyên nghiệp. Ông sáng tác âm nhạc cho trên 20 vở chèo, tiêu biểu nhất là vở Súy Vân - một vở diễn mang đậm chất dân gian và bác học. Đây là tác phẩm đạt đỉnh cao về nghệ thuật âm nhạc chèo kể từ năm 1962 đến nay.

Đặc biệt, nhạc sĩ Hoàng Kiều còn rất duyên với sáng tác, chấp bút nhiều kịch bản như: Máu chúng ta đã chảy (1963), Người gác đèn, Những cô gái mặt đường (1969), Cô hàng rau (1980), Thiên kim tình hận, Nữ tú tài, Khát vọng ngông cuồng, Lời ước nguyền... Trong đó có 2 tác phẩm Nữ tú tài và Lời ước nguyền do Nhà hát chèo Quân đội dàn dựng, tham gia Hội diễn Chèo chuyên nghiệp toàn quốc (1995 và 2001) đoạt Huy chương Vàng và Huy chương Bạc. Sức sống của 2 tác phẩm này đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

Trong lĩnh vực đào tạo, nhà giáo Hoàng Kiều là một trong những người đặt nền móng cho sự phát triển của trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội nói chung và ngành Kịch hát dân tộc nói riêng. Ông là một nhà quản lý có tâm, có tầm luôn đổi mới, khát vọng đưa tính "khoa học - dân tộc - đại chúng" vào đào tạo nghệ thuật truyền thống. Ông cũng là người tiên phong trong việc xây dựng chương trình, giáo trình và khát vọng xây dựng nhà hát thể nghiệm nhằm kết hợp giữa học với hành.

Với lĩnh vực nghiên cứu khoa học, nhạc sĩ Hoàng Kiều có nhiều công trình sâu sắc để lại cho đời như: Sử dụng làn điệu chèo (1974), Thanh điệu tiếng Việt và âm nhạc cổ truyền, Tìm hiểu các làn điệu chèo cổ (2001), Tìm hiểu sân khấu chèo (Hoàng Kiều - Trần Việt Ngữ), Những làn điệu chèo cổ chọn lọc (Hoàng Kiều - Hà Hoa, năm 2007). Đây đều là những công trình được các nhà nghiên cứu đánh giá là căn bản và mẫu mực, đặt nền móng cho việc nghiên cứu toàn diện về nghệ thuật chèo có giá trị học thuật đến tận ngày nay.

Với những đóng góp to lớn này, Chủ tịch Hội Nhạc sĩ Việt Nam Đức Trịnh bày tỏ: "Nhạc sĩ Hoàng Kiều đã trọn một đời cống hiến cho nghệ thuật sân khấu và âm nhạc dân tộc nước nhà, một đời miệt mài nhả tơ vàng để sưu tầm, lưu giữ, bảo tồn và phát huy, phát triển những giá trị nghệ thuật truyền thống của dân tộc".

Bên cạnh ghi nhận những đóng góp toàn diện và to lớn của nhạc sĩ Hoàng Kiều đối với nghệ thuật chèo, nhiều ý kiến đi sâu vào sự sáng tạo độc đáo và thành công về âm nhạc của nhạc sĩ Hoàng Kiều trong vở chèo Súy Vân. Đây là vở chèo kinh điển gắn với tên tuổi của nhạc sĩ Hoàng Kiều.

Theo TS-NSND Thanh Ngoan (Giám đốc Trung tâm bảo tồn nghệ thuật biểu diễn truyền thống Việt Nam), đóng góp của nhạc sĩ Hoàng Kiều cho sân khấu chèo là đỉnh cao, trong đó nổi bật là vở Súy Vân.

NSND Thanh Ngoan kể, khi còn trẻ, bước chân vào Nhà hát Chèo Việt Nam, lần đầu tiếp cận vở Súy Vân - chị đã lầm tưởng đây là một vở chèo cổ. Theo chị, sự vận dụng âm nhạc của nhạc sĩ Hoàng Kiều ở đây đạt đến mức nhuần nhuyễn, hài hòa đến từng chi tiết khiến cho người xem, người diễn có thể cảm nhận như đang sống trong không gian chèo truyền thống đích thực.

"Âm nhạc của ông trong vở này không đơn thuần là phần phụ trợ, mà đã trở thành một phần linh hồn của vở diễn góp phần tạo nên thành công rực rỡ của Súy Vân và khẳng định tài năng sáng tạo ở đỉnh cao" - NSND Thanh Ngoan nhấn mạnh - "Sau này, khi có điều kiện nghiên cứu sâu hơn, tôi mới nhận ra Súy Vân chính là kết tinh của một ê-kíp nghệ thuật đỉnh cao thời đó - một cuộc cách mạng thực sự trong nghệ thuật chèo".

Trong khi đó, TS-NSND Lê Tuấn Cường phân tích sự đặc sắc của nhạc nền vở Súy Vân mà mà Hoàng Kiều sáng tác và cho rằng, đây là bước đột phá, hiện tượng của âm nhạc chèo thế kỉ 20.

"Sau này nhiều nhà sáng tác âm nhạc cũng dựa vào sáng tác này để viết nên những vở chèo với đề tài lịch sử, dân gian, hiện đại có nhạc nền, hòa âm, phối khí, hát bè, nâng cung, hạ giọng làm phong phú thêm kho tàng âm nhạc dân gian Việt Nam. Có thể khẳng định nhạc sĩ Hoàng Kiều đã sáng tác âm nhạc một vở diễn Súy Vân xuất sắc, khẳng định thương hiệu của Nhà hát Chèo Việt Nam với bạn nghề cả nước" - NSND Lê Tuấn Cường khẳng định.

Ngoài những đánh giá học thuật, tại tọa đàm những câu chuyện xung quanh cuộc sống, sự nghiệp và kỷ niệm ấn tượng về nhạc sĩ Hoàng Kiều cũng được nhiều thế hệ học trò và gia đình của ông nhắc tới đầy xúc động. Những câu chuyện này góp phần để thế hệ sau cũng như công chúng hiểu hơn về chân dung của một người nghệ sĩ, một nhân cách lớn dành trọn đời tấn hiến cho nghệ thuật truyền thống của dân tộc.